Нæ ирон нывгæнджытæй бирæтæ архайдтой сæ хъару равдисыныл театралон-декоративон аивады, фæлæ дзы Тугъанты Махарбег æмæ Гæздæнты Цопаны фæстæ Гаглойты Тауырбегæй рæвдздæр, ирддæр æмæ æнтыстджындæр ничи разынд.
Бирæфарсон у Тауырбеджы сфæлдыстад. Тауырбег цымыдис кодта театр, музыкæ, скульптурæ, кино æмæ æрмдæсныты аивадмæ, фæлæ уæддæр æмæ уæддæр театры фарстатæ йæ аивадон архайды уыдысты иууыл сæйрагдæр. Уый уыд курдиатджын театралон нывгæнæг. Фæлæ йæ театралон-декоративон дæсныйад (кæд сæйраг у, уæддæр) Гаглойы фырты сфæлдыстадон царды иу къабаз у æрмæст. Гаглойты лæппу дыууæ Ирыстоны, Цæгат Кавказ æмæ фæсарæнты театрты сфæлындзыдта 150 спектаклы бæрц. Афтæмæй та йæм нывкæнынады сæрмагонд ахуырад нæ уыдис, уыд хæдахуыр нывгæнæг, цы йын бантыст сфæлдисын, уый йæ бирæ куыст æмæ тырнындзинады фæрцы. Гаглойты Тауырбегæн йæ лæппуйы цард æрхаудта уæззау 30-æм азты рæстæгмæ æмæ банкъардта репресситы.
Уæлдæр ма йæ куыд банысан кодтам, афтæмæй Тауырбег канд нывгæнæг нæ уыдис, фæлæ ма уыд арæхстджын музыкант дæр. Фыста музыкалон уацмыстæ. Адæмы зæрдæмæ тынг фæцыд йæ «Фыййауы зарæг». Гаглойы фырт ма йæ хъару æвзæрста пьесæтæ æмæ киносценаритæ фыссыныл дæр. Банысан кæнын хъæуы Тауырбеджы драмæ «Сæуæхсид» (æмавтор ын у Алмазов), сæвæрдта йæ Хуссар Ирыстоны Хетæгкаты Къостайы номыл паддзахадон драмон театры гуырдзиаг коллектив.
Гаглойты Алыксандры фырт Тауырбег райгуырд 1924 азы медицинон кусджыты бинонты ‘хсæн. Йæ фыд Алыксандр (Сауи) Ирыстоны зындгонд хирург уыд. Куыста дохтырæй куыд Цæгат Ирыстоны, афтæ Хуссар Ирыстоны дæр æмæ йын адæмы хсæн уыд стыр авторитет. Алыксандр уыд Хуссар æмæ Цæгат Ирыстон цæмæй баиу уыдаиккой, уыцы ахсджиаг фарсты фарсхæцæг æмæ репресситы азары бахаудта.
Йæ мад, Ларина Лидия райгуырд Ростовы. Уый дæр райста уæлдæр медицинон ахуырад æмæ уый фæстæ Ирыстон ссис йæ дыккаг райгуырæн бæстæ, сахуыр кодта ирон æвзаг дæр. Лидияйы куыд «адæмы знаг»-ы бинойнаг, афтæ уый дæр æртæ мæйы фæстæ æрцахстой æмæ 10 азы ахæстоны фæбадтис.
Гаглойты Тауырбег йæ хо Галинæимæ уыдысты æрдзæй курдиатджын, тырныдтой зонындзинæдтæ райсынмæ. Кæд Тауырбег чысылæй фæцайдагъ аивадыл, уæд Галинæ та ныллæууыд йæ ныййарджыты фæндагыл æмæ ссис дохтыр. Фæстæдæр Галинæ йе ‘фсымæры тыххæй радзырдта, зæгъгæ, Тауырбег тынг раджы базыдта кæсын æмæ фыссын. Скъоламæ дæр æй куы райстой, уæд æй барвыстой дыккаг къласмæ.
«Æдзух кодта ныв, тынг уарзта музыкæ, уайтагъд-иу æрцахста музыкæйы зæлынад. Нæ ныййарджытæ дæр ын рахатыдысты йæ курдиат æмæ йæ радтой музыкалон ахуыргæнæндонмæ. Иу аз дзы куы ацахуыр кодта, уæд иттæг хорз цæгъдын райдыдта скрипкæйыл. Тауырбегыл уыцы рæстæджы йæ цæст æрæвæрдта Тугъанты Махарбег, уый нæм цардис æввахс. Махарбег ын федта йæ нывтæ æмæ сыл тынг бацин кодта, дис дæр ма бакодта йæ куыстытыл. Арæх-иу йемæ беседæтæ кодта аивады тыххæй æмæ уыдон ноджы бандæвтой лæппуйы хъысмæтыл».
Тауырбег театралон аивадыл фæцайдагъ чысылæй фæстæмæ, йæ сæрибар рæстæг-иу æппыныдзух лыгъдис театры нывгæнæн цехмæ. 1938 азы, 14 азы йыл куы цыдис, уæд æй куыстмæ райстой Хуссар Ирыстоны театрмæ æмæ уыцы рæстæгæй райдыдта йе стыр æмæ серьезон куыст аивады. Ам кусгæйæ ноджы тынгдæр райтынг йе ‘рдзон курдиат нывкæнынады хъуыддаджы. Уымæй дарддæр ма Тауырбег театры оркестры цагъта скрипкæйыл.
Гаглойты Тауырбег йæ лæппуйы кары куы уыд, уæд кодта уæззау цард. Йæ ныййарджыты йын кæй æрцахстой, уыцы хъуыддаг тынг зынтæй фæрæзта. Йæ хоимæ сæ ратардтой сæ хæдзарæй æмæ-иу куы кæм æрбынат кодтой, куы та кæм. Тауырбег уæд йæ уд радта йæ ахуыры хъуыддагмæ æмæ 9-æм къласы ахуыргæнинаг куы ссис, уæдæй райдыдта нывкæныны уроктæ дæттын кæстæр кълæстæн. Уымæй дарддæр ма скъолайы сорганизаци кодта джаз-оркестр, кæцы Хуссар Ирыстоны историйы уыд фыццаг. 1941 азы ацы оркестр хæдархайгæ аивадон олимпиадæйы Тбилисы бацахста фыццаг бынат æмæ уæд сæхи райдыдтой цæттæ кæнын Мæскуымæ, фæлæ сæ бахъыгдардта хæст.
Стыр Фыдыбæстæйон хæсты райдианы Тауырбег уыд фыццаг бархионтимæ, фæлæ «адæмы знаг»-ы фыртыл нымад кæй цыдис, уымæ гæсгæ йыл не ууæндыдысты æмæ-иу æй нæ ауагътой хæстмæ. Фæлæ йæ фæндвидардзинады руаджы уыййас бакодта æмæ штрафбаты рæнхъытимæ æрвыст æрцыдис арæзтадон куыстытæм. Куыстой уæззау уавæрты цъыфдзастыты, æххормæгтæй. Фæстæдæр Тауырбег æрвыст æрцыд Беларусаг фронты раззагон позицитæм. Афтæмæй ссис Стыр Фыдыбæстæйон хæсты хайадисæг æмæ суанг кæронмæ хæцыд немыцаг фашисттимæ. Дыууæ хатты фæцæф ис. Хорзæхджын æрцыд «Сырх стъалы»-йы орденæй, æртыккаг къæпхæны кады орден æмæ май-дантæ – «За отвагу» æмæ «За боевые заслуги»-йæ.
Хæсты фæстæ Тауырбег æрыздæхт йæ райгуырæн бæстæмæ æмæ 1945 азы кусын райдыдта Хетæгкаты Къостайы номыл паддзахадон театры æвæрæг-нывгæнæгæй, 1949 азы та – сæйраг нывгæнæгæй. Хæствæллад нывгæнæгæн йæ фыццаг куыст уыдис Гæззайы фырты пьесæ «Лешка», кæцыйæн сарæзта цымыдисон декорацитæ. Гаглойты Тауырбег, декорацитæ цы спектаклтæн сарæзта, уыдонæн сæ нымæц бирæ у, фæлæ сын сæ тæккæ хуыздæртыл куы дзурæм, уæд сты 50-йæ фылдæр. Цæвиттонæн дзы æрхæсдзыстæм цалдæры: 1948-49 азты сезоны сарæзта Шекспиры «Отелло», Туаты Д. «Аргъау», Плиты Г. «Чермен», Саулохты М. «Хандзериффæ, 1949-50 азты сезоны Токаты А. «Усгуртæ», Бердзенишвили Г. «Фидыдады бæлуæттæ», Гольдони К. «Уазæгдоны хицау», Островский А. «Æнæ азымæй аххосджынтæ» (гуырдзиагау), Хацырты С. «Дудар æмæ йæ хæлæрттæ», 1950-51 азты сезоны Гаглойты Вл. «Æнæбасæтгæ адæм», 1951-52 азты сезоны Чъавчъавадзе И. «Отараты идæдз», Джакометти П. «Фыдгæнæджы бинонтæ» 1952-53 азты сезоны Дюбуа Ж «Гаити», Минко В. «Мыггаг æнæ зæгъгæйæ», 1953-54 азты сезоны Туаты Д. «Сидзæргæс», Джусойты Н. «Азау æмæ Таймураз», 1954-55 азты сезоны Канделаки В. «Майя Цхънетели», Плиты Г. «Чермен (гуырдзиагау), 1955-56 азты сезоны Нушич Б. «Философийы доктор» Уырыймæгты Е. «Сæниат», 1959-60 азты сезоны Флетчер Дж. «Испайнаг сауджын», Хъайырты Вл. «Бæтæйы фырттæ» æмæ æндæртæ. Ацы спектаклтæй алкæмæндæр ис сæрмагонд нысаниуæг канд Гаглойы фырты сфæлдыстады нæ, фæлæ ма ирон театралон-декоративон аивад куыд райрæзт æмæ цы фæндагыл рацыд, уымæн дæр.
Гаглойты Тауырбеджы декорацитæй бирæтæ сфидауын кодтой нæ республикæйы театрты сценæтæ дæр. Цæвиттон, Тбилисы ирон литературæ æмæ аивады декадæйы рæстæджы (1957 аз) «Чермен»-ы декорациты тыххæй афтæ дзырдтой зынгæ гуырдзиаг специалисттæ:
«Тауырбег хæдахуыр декоратор у, фæлæ йе ‘рдзон курдиаты, йе ‘рвылбонон архайды фæрцы бирæ ахуыр декоратортæй лæууы бæрзонддæр. Уымæн æмæ уый схъомыл ис стыр ирон театралон нывгæнæг Гæздæнты Цопаны театралон-декоративон аивады «Академийы». Тауырбег йæ ахуыргæнæг Цопанау уыд æцæг профессионал, кæлæнгæнæг артист-декоратор».
Гаглойты Тауырбеджы хуыздæр декоративон-театралон куыстытæ сты лапидарон, хуымæтæг, фæлæ тынг эмоционалон.
Ирон театры историйы сценæйыл кинематографы æууæлтæй чи спайда кодта, уый у Гаглойты Тауырбег. Спектакль «Сæниат»-ы уый сарæзта кинематографи æмæ театралон-декоративон нывкæнынады синтез. Кæй зæгъын æй хъæуы, сценæйыл, театры кинематографийы æууæлтæй, кинопроекцитæй пайда кæныны хъуыддаг ног нæу, уымæн ис йæхи истори, йæхи фæлтæрддзинад. Кинойы æууæлтæ, кинопроекцитæй пайда кæнын принципиалон æгъдауæй кæд театралон-декоративон аивады ныхмæ лæуд сты, уæддæр сæ Тауырбег «бафидауын» кодта, скодта сын сæ нысан иу æмæ æххуыс кодтой кæрæдзийæн. Театрдзауты цæсты уымæн уыд стыр эффект æмæ æрмæст эффект нæ, фæлæ стыр ахадындзинад дæр.
Ацы хъуыддаджы Гаглойы фырт фидар хъахъхъæдта закъонбæрцдзинад. Спектаклы кинопроекцитæн кæд æххуысгæнæг æууæлы нысан уыд, уæддæр тынг ахъаз кодтой, автор архайды цы условон декорациты æвдыста, уыдоны ахадындзинадæн.
Гаглойты Тауырбег цалдæр азы нывгæнæгæй акуыста Цæгат Ирыстоны паддзахадон музыкалон-драмон театры æмæ йын уым дæр уыдис егъау æнтыстытæ. Нывгæнæг арæх цыдис Ирыстоны кæмттæ æмæ хъæутæм, ныв сæ кодта æмæ ма-иу сын сæ къамтæ дæр систа, уарзта ирон национ уæлæдарæс æмæ хæдзарон мигæнæнты нывтæ кæнын. Цымыдис кодта нæ рагфыдæлтæй нæм цы легендæтæ æрхæццæ, уыдонмæ æмæ-иу сын сæ тексттæ ныффыста. Иудзырдæй, афтæ аныгъуылд ирон фольклоры æмæ йын йе сфæлдыстадон куысты дæр ссис сæйраг. Курдиатджын нывгæ-нæгæн хуызфыссынады аивады дæр бирæ бантыст, фыццаг рады монументалон хуызфыссынады къабазы Нарты кадджыты темæйыл. Уымæй дарддæр ма Тауырбег архайдта декоративон скульптурæйы. Нæ республикæйы хистæр кары æмбæстæгтæн хорз зындгонд уыдысты скульптурон фигурæ «Хетæгкаты Къоста», чысыл фонтанон скульптурон фигурæ «Фатимæ» æмæ æндæртæ.
Гаглойты Тауырбег йæ цардæй ахицæн 47 аздзыдæй. Кæд ын сфæлдисæг Хуыцау бирæ азты цæрæнбон не схай кодта, уæддæр йæ фæстæ ныууагъта стыр ном æмæ куыстытæ. Тауырбеджы хуызæн адæймæгтæ вæййынц стæм. Уый национ аивады баззад ирд гоймагæй æмæ йæ рох кæнын нæ хъæуы.
Ирон театралон аивадæн зæрдиаг лæггад кæй бакодта, уый тыххæй йын 1954 азы лæвæрд æрцыд Гуырдзыстоны ССР аивæдты сгуыхт архайæджы цытджын ном.
ЦХУЫРБАТЫ Лариса
