Йæ царды хуыздæр бонтæ арвыста тохы
Нæ ныхасы сæр у Дзауы районы Моргойы хъæуккаг Джиоты Никъалайы фырт Илларионыл. Илларион йе ‘взонджы азтæй зæронды бонтæм уыд æнæрынцой зæрдæйы хицау.
Хъæууон лæппу хæдзарон-хъæууон куыстытæй цух нæ баззад, революцийы уылæнтæ йæ æвзонгæй ауызтой сæ авдæны, 20 азты геноцидæн уыд йæ гуылфæны, революци æмæ ног советон хицауад æрфидар кæныны хъуыддæгты уыд æвæллайгæ кусæг, йæхи тохы фæндæгтæ йын уыд 1941-1945 азты дæр.
Уыдæттыл хъуыдыгæнгæйæ, уæндон æмæ фидарæй фæзæгъæм, Хуссар Иры историйы йæхи хайбавæрд кæй ис Джиоты Илларионæн. Ирон лæджы хорз миниуджытæй ифтонг уыд, нæртон лæджы цардæй фæцардис суанг йæ адзалы бонмæ. Хæдзарвæндагæн егъау нысаниуæг ис – фыд Никъала дуджы раззагон хъуыдытæ парахатгæнæг уыд, рæстдзинадыл йæ уд чи хъардта, ахæм ирон лæг. Уыдæттыл фæцалх йе ‘взонджы бонтæй фæстæмæ æвзонг Илларион дæр.
Илларион райгуырдис Хуссар Ирыстоны Дзауы районы Моргойы хъæуы. 1903 азы йæ сабион бонты фылдæр уыдис йæ дадайы æвджид. Æвзонг лæппуйæн йæ фыццаг скъола уыдис Гъуырийайы аргъуанон скъола. Фæстæдæр, 1917 азы та байдыдта ахуыр кæнын Дзауы скъолайы.
Æвзонг лæппуйы революцийы уылæнтæ тагъд ауызтой сæ авдæны. 1918-1919 азты большевикты партийы уæнг уæвгæйæ, активон хайад райста Хуссар Ирыстоны революцион растадты. Æвзонг лæппуйæн растадты къухдариуæггæнджытæ алыгъуызон хæстæ лæвæрдтой: æрвыстой йæ разсгæрстыты, хæс сын кодтой растадонтæм хæринаг фæхæццæ кæныны хъуыддæгтæ.
Хуссар Ирыстоны 1918-1920 азты, стæй уæд Бургъустаны цы тугкалæн тохтæ цыд, рæстаг адæм сырд, цагъд куыд цыдысты, Хуссар Ир цъыбыртты сыгъд куыд бакодта, лидзæг адæмыл цы стыр æнамонддзинæдтæ сæмбæлд, цы стыр тохтæ цыд цардæй мæ-лæты ‘хсæн, уыдæттæн æвзонг лæппу уыдис æвдисæн, уыимæ ма хайадисæг дæр. Уыдæттыл дзургæйæ, нæй ахизæн Илларионы иувæрсты.
Баззад ын иу цъус мысинæгтæ дæр Цхинвалы уавæры тыххæй, тугдзых меньшевикты ныббырстыты тыххæй. «Меньшевистская армия наступала тремя колоннами на Цхинвал. Огневые позиции артиллерии противника были расположены следующим образом: шесть пушек у села Тирдзнис, а два орудия – у се-ла Арбо. Артиллерийский обстрел по нашей обороне длился два часа. Потом перешла в наступление пехота противника; она двигалась цепью в три ряда. Разгорелся бой. Через три часа противнику удалось прорвать нашу оборону на стыке двух рубежей в районе села Прис. Он стал обходить наш левый фланг, что создавало угрозу окружения наших частей. Поэтому был отдан приказ на отсупление в направлении Дзау. В тот день к вечеру сильные бои разгорелись в районе села Кехви. Первая рота под командованием Кизо Тедеева подпустила противника близко к себе и открыла сильный ружейно-пулеметный огонь, в ре-зультате чего противник потерял около одной роты убитыми и раненными».
Цалынмæ ног хицауад нæ фæуæлахиз, не ‘рфидар, уæдмæ Илларион уыдис тохгæнæг, революцион фæндæгтыл лæуд. Йæ ахуыры хъуыддаг дзы рох нæ уыд, фæлæ уымæ кæй æвдæлд. 1920 азы сæйраг растадæн Илларион уыд йæ тæккæ цæхæры. Хъыгагæн, уыцы растад састы бынаты баззад. Гуырдзыйы меньшевикон хицауад æнæбоны митæ бакодта Хуссар Ирæн. Басыгътой хъæуты, лидзæг фæкодтой Хуссар Иры дзыллæйы, цагътой адæмы стырæй-чысылæй, зæрондæй, сывæллонæй, сылгоймæгтæй. Бæстон сæ чи зоны, фæлæ цы бæрæггæнæгтæ ис, уыдонмæ гæсгæ амардтой 5270 адæймаджы. Уыдонæй сылгоймæгтæ – 1375 сывæллæттæ – 1844. Æдæппæтæй фæлидзæг адæмæй фæмард 15 мины, ома Хуссар Ирæн йæ 20 проценты. Ис ма æндæр бæрæггæнæнтæ дæр, цыран сæ нымæц хизы 40 минмæ æввахс.
Хуссар Иры лигъдæттæ Цæгат Иры æнцад не’рбадтысты, бахъуыд сæ уым дæр тох кæнын урсгвардионты ныхмæ. Хуссар Ирæй арæзт æрцыд сæрмагонд полк, æрвыст æрцыд Бургъустанмæ. Цы сыл æрцыд, цытæ баисты, уый егъау фарст у (ж. «Фидиуæг» №6, 2019, историк Пухаты Къостайы уац), цыбыртæй йæ зæгъдзынæн, полкыл гадзрахатæй рацыдысты, фынæйæ сæ æрыййæфтой, тынг бирæ дзы ныццагътой. Чи ма дзы раирвæзт, уыдонæй иу уыдис Илларион дæр.
Ралæууыд 1921 аз, ног хицауад расидтысты кæройнаг бæстæты дæр, уыцы нымæцы Хуссар Иры дæр. Лыгъд адæм здæхын райдыдтой сæ райгуырæн зæхмæ, сæ сыгъд уæзгуытæм.
Ног дуг цы ахсджиаг хæстæ æвæрдтæ йæ разы, уыдонæй иуварс нæ ахызт Илларион дæр. 1921 азы æвзæрст æрцыд Дзауы районы фæскомцæдисы секретарæй. Куыст цардæн – фæрæз. Ууыл хъуыдыгæнгæйæ æвзонг лæппу балæууыд Садоны, ссис шах-тер, йæ куысты æмрæнхъ йæ бæрны уыдис фæскомцæдисы куыст дæр, уыд бæрнон сек-ретар.
Дуджы домæнтæ хынцгæйæ, Илларион хорз æмбæрста дарддæр æй ахуыр кæнын кæй хъæуы. Æрыздæхт Цхинвалмæ, 1926-27 азты ахуыр кодта Совпартскъолайы. Уый фæугæйæ та ногæй ахызт æхсæнадон куыстмæ.
Æхсæнадон куыстыты æмрæнхъ, йæ хъуыдытæ фылдæр баст уыдысты ахуыримæ, фылдæр æмæ хуыздæр ахуырдзинад райсынмæ. 1927 азы балæууыд Мæскуыйы, райдыдта ахуыр кæнын Комвузы. Уый каст фæуыны фæстæ йæ ахуыр адарддæр кодта аспирантурæйы. Уый фæугæйæ, æрвыст æрцыд Астæуккаг Азимæ хоры цæттæйы хъуыддаг йæ къахыл сæвæрынмæ. Фæстæдæр та æрвыст æрцыд сахар Грознамæ, цыран, Компартийы бахæсмæ гæсгæ, куыста пропагандистон къорды.
Æнæрынцой зæрдæйы хицау уыд Илларион, активонæй æххæст кодта компартийы хæстæ. 1933-37 азты та куыста Скæсæн Сыбыры Черемховы партийы горкомы секретарæй.
Æфсæддон хæс бæрноныл нымадта ирон лæппу, фæцыд уырдæм дæр 1937 азы, уым æй æрæййæфта Стыр Фыдыбæстæйон хæст дæр.
Хæсты азты цытæ федта, цы уавæрты-иу бахауд, уыдæттыл бирæ дзурæн ис, фæлæ зæгъын хъæуы уый, Илларион хæсты быдыртыл кæй фæцыд тохгæнгæ, туджы малты лæгæрдгæ, знаджы æрдонгтимæ æнауæрдон тохгæнгæйæ. Уастырджы йæ рахиз фарс лæууыд кæддæриддæр, хызта æвзонг лæппуйы, сæмбæлын æй кодта йæ фыды зæххыл. Хæстон лæг дарддæр райдыдта сæрибары дуджы йæ куыст.
Фæсхæсты, 1947 азæй фæстæмæ, Илларион йæ цард сбаста ахуыр-хъомыладон куыстимæ. Фæкуыста пединституты лекторæй, уыд экономикон зонæдты кандидат, доцент. Ирон лæгдзинæдтæй дарддæр, уый уыд, йæ хъуыддаг хорз чи зыдта, амонынмæ дæр чи арæхст, фæсивæды зæрдæтæм фæндаг чи ардта, ахæм адæймаг – лектор. Ацы рæнхъытæ фыссæг дæр йе cтудент уыдис. Абоны-бон дæр мæ рох нæу Илларион æттаг хуыз – бæзджын фæтæн рихитæ, æфсæддон китель æмæ галифэ хæлаф сæракын цы-рыхъхъытимæ. Зымæгон йæ пъалтойы дысты йæ къух никуы атъыста, уæгъд æппæрстæй йæ хаста йæ уæхсджытыл, тамакойыл зæрдæйæ уыд.
Уæд йæ предмет хуындис политэкономи. Тынг арæхстджын уыд царды экономикон фарстытæ æвзарынмæ, хорз зыдта Карл Марксы «Капитал». Цалынмæ æгас уыд, уæдмæ йæ Ирыстоны хицауад, нæ интеллигенци хуыдтой «æртæ революцийы хайадисæг».
Дзауаг Санахъоты Аслан-иу (хуыдтой йæ Дзау даргъ Аслан) фæсивæдæн диссæгтæ дзырдта, уымæн ма йемæ рахæссын бантыст къухы пулемет дæр.
Илларион йæ царды хуыздæр бонтæ кæй арвыста тохты, алыгъуызон растадтæ æмæ змæстыты. Сæрибары дуджы бинонтæ, хæдзар скæныны хъуыддаджы амондджын уыд, уый зæгъæн дæр нæй.
Йæ адæм æмæ йæ Ирыстоны патриот кæй уыд, стыр интернационалист кæй уыд, уый йын ничи байсдзæн. Нæ институты, стæй нæ областы разамынад дæр-иу сæр кæм бахъуыди хъуыддаджы фæдыл зæгъынæн, уым-иу Илларионмæ дзырдтой. Йæ ныхас та уыдис бæлвырд, æргом, хъуыдыджын, ахадгæ, цыбыр æмæ нывыл.
Джиоты Илларион йæ царды фæстаг азтæ схæлар кодта ахуыр-хъомыладон куыстæн. Уыд раст æмæ хъуыдыджын хистæр, йæ дæсныйад хорз чи зыдта, ахæм лектор. Хус ныхæстæ нæ кодта, фæлæ нын реалон нывты амыдта цы у патриотизм, цæуыл баст сты царды рахæцæнтæ, цы хъæуы, цæмæй ирон иронæй рæза, куы слæг уа, уæд та куыд хъуамæ цæра йæхи адæмимæ, уый фæстæ та алыварс адæмтимæ.
Илларион уарзта цæрдæг, тыхджын, фердæхтджын фæсивæды. Магусадзинад нæ уарзта æмæ йæ никæмæн дæр барста.
Ацы бонты йæ райгуырдыл æххæст кæны 120 азы. Ахæм адæймагæн рохгæнæн нæй. Нæ ивгъуыд куы нæ зонæм, уæд нæ абонæн дæр аргъ кæнын нæ базондзыстæм.
Илларион дæр у Нæ Дзыллæйы лæгтæй.
Плиты Гацыр, ХИПУ профессор,
20-æм æнусы 60-æм азты
Илларионы студент
