Террористтӕн адӕмы хатт нӕй. Уыдон сӕ мыггагыл, сӕ нацийыл сӕвӕрынц худинаджы ном, ӕгас дуне та сӕм свӕййынц хӕрам. Ӕгӕрыстӕмӕй, сыл сӕ бинонтӕ дӕр сӕ къух сисынц. Фӕлӕ уӕддӕр террористтӕ фылдӕр хӕттыты вӕййынц цалдӕр бӕстӕйы ӕмбӕстӕгтӕ. Цӕмӕй адӕймаджы теракт саразыныл сразы кӕнай, ома йын йӕ цардыл йӕ къух сисын кӕнай, уый тыххӕй уыцы «фидӕны террористы» царды уавӕртӕ ӕмӕ йӕ хъуыдыкӕнынад хъуамӕ дзуапп дӕтта бӕрӕг домӕнтӕн. Ам сӕйраг ролы фӕхъазынц адӕймаджы психикон уавӕр, мӕгуырау цардуагон уавӕртӕ, уырнындзинад.
Фӕстаг азты Таджикистаны ӕмбӕстӕгтӕ арӕх слӕууынц терроризмы фӕндагыл. Ӕрӕджы Подмосковьейы «Крокус Сити Холл»-ы теракт саразджытӕ дӕр уыдысты таджикӕгтӕ. 2022 азы Украинӕйы цӕуӕг сӕрмагонд ӕфсӕддон операцийы фӕдыл мобилизацимӕ ӕрсидтысты таджикӕгты дӕр, кӕцытӕн ныфс бавӕрдтой баслужбӕ кӕныны фӕстӕ Уӕрӕсейы ӕмбӕстагдзинад радтынӕй. Фӕлӕ 15 октябры Белгороды областы ӕфсӕддон полигоны дыууӕ таджикагы амардтой 11 хӕстоны, 15 та дзы фесты алыгъуызон цӕфтӕ. Террористты бынаты скуынӕг кодтой ӕмӕ слестгӕнджытӕ куыд сбӕлвырд кодтой, афтӕмӕй ацы ӕвирхъау цау уыд хорз бацӕттӕгонд теракт.
Таджикӕгтӕ теракттӕ аразынц ӕндӕр бӕстӕты дӕр. Зӕгъӕм, 3 январы ирайнаг горӕт Керманы таджикаг террорист йӕхи срӕмыгъта уӕлмӕрды уӕвӕг адӕмы хсӕн ӕмӕ дзы фӕмардысты 100 адӕймагӕй фылдӕр. Уый фӕстӕ таджикаг террорист Туркы бабырста аргъуанмӕ теракт саразыны тыххӕй, фӕлӕ йын кӕронмӕ нӕ бантыст – фӕмард дзы иу адӕймаг. Фарон Германы дӕр ӕрцахстой цалдӕр таджикагы, кӕцытӕ горӕт Кельны хъавыдысты теракт саразынмӕ. Иумийагӕй сисгӕйӕ, фӕстаг аз таджикӕгтӕ 10 теракты уыдысты хайадисджытӕ.
Таджикаг терроризм
Таджикистаны террористон къордтӕ фӕзындысты 1992 азы, растдӕр Советон Цӕдисы ныппырхы фӕстӕ. Суанг дзы 1997 азы онг цыд мидӕггагон хӕст, кӕцыйы фӕстиуӕгӕн сӕ разамынад ӕрлӕмӕгъ, се ‘хсӕнад схӕццӕ ӕмӕ дзы парахат кӕнын райдыдта радикалон исламизм. Террористтӕ марын райдыдтой политикты, ӕхсӕнадон архайджыты, тӕрхонгӕнджыты, прокурорты, уӕрӕсейаг ӕфсӕддонты. Террористтӕ райдианы архайдтой иугӕйттӕй, стӕй 2000 азты аразын райдыдтой экстремистон организацитӕ. Экстремисттыл тынг ӕндавын райдыдта террористон организаци «Аль Каида», кӕцыйӕн абоны онг дӕр Таджикистаны ис сусӕг структурӕтӕ.
2014-2016 азты таджикаг фӕсивӕды сӕхимӕ сайын райдыдтой террористон организаци «Исламское государство». Сӕ ахӕсты фылдӕр хатт бахауынц куысты фӕдыл ацӕуӕг мигранттӕ. Террористон организацитӕ вербовкӕйы рӕстӕджы активонӕй пайда кӕнынц социалон хызӕгтӕй. Абоны бон Таджикистаны уӕвынад кӕны 28 террористон организацийы, кӕцыты уӕнгтӕ фӕстаг ӕртӕ азы 10 фӕсарӕйнаг бӕстӕйы сарӕзтой 24 теракты.
Терроризм фæзыныны аххосæгтæ
Афтӕ тынг кӕй апарахат терроризм Таджикистаны, уымӕн йӕ сӕйраг аххосаг у цӕрджыты уӕззау материалон уавӕр. Бирӕ азты дӕргъы дзы мидӕггагон хӕст кӕй цӕуы, дзӕвгар адӕм дзы куыстагур фӕсарӕнтӕм кӕй лидзынц, уый фӕстиуӕгӕн сӕ экономикӕ ныллӕууыд деградацийы фӕндагыл ӕмӕ сӕм скарз сты гуманитарон проблемӕтӕ. Ӕрмӕст мидӕггагон хӕсты дзы фӕмард сты 100 мин адӕймагӕй фылдӕр.
Германы слестгӕнджытӕ куыд сбӕлвырд кодтой, афтӕмӕй фӕстаг дыууӕ азы сӕ бӕстӕмӕ таджикӕгтӕ бахызтысты Украинӕйæ лигъдӕтты хуызы. Украинӕйы саразынц мӕнг гӕххӕттытӕ ӕмӕ стӕй сӕрибарӕй ацӕуынц Европӕйы кӕцыфӕнды бӕстӕмӕ дӕр. Таджикистаны президент Эмомали Рахмон куыд фехъусын кодта, афтӕмӕй фӕстаг цалдӕр азы таджикаг ӕмбӕстӕгтӕй цалдӕр мины ӕбӕрӕг сӕфт фӕкодтой, иу минӕй фылдӕр дзы фӕмардысты фӕсарӕйнаг бӕстӕты хӕстон конфликтты, 4 минӕй фылдӕр ӕрыгон адӕймаджы та барадхъахъхъӕнӕг органтӕ агурынц фыдракӕндтӕ саразыны тыххӕй. Фӕстаг цалдӕр азы барадхъахъхъӕнӕг органтӕ ӕрцахстой ӕмӕ ахӕстонмӕ арвыстой 500 фылдӕр динон кусӕджы, кӕцытӕ парахат кодтой экстремизм.
Таджикаг террористтӕ фыдракӕндтӕ ӕрмӕст фӕсарӕнты нӕ аразынц. Фӕстаг цалдӕр азы Таджикистаны территорийыл сарӕзтой 86 теракты, 11 хатты та сын нӕ бантыст сӕ сау хъуыддаг бакӕнын.
Бынӕттон цӕрджыты цардуагон уавӕр дзы тынг мӕгуырау кӕй у, уыцы хъуыддагӕй пайда кӕнынц террористон организацитӕ. Таджикистаны ныридӕгӕн ахуырады системӕ ис тынг уӕззау уавӕры – Советон Цӕдисы ныппырхы фӕстӕ сӕ къахыл нал слӕууыдысты. Уый фӕстиуӕгӕн ӕхсӕнады рапарахат сты алыгъуызон кӕлӕнгӕнджытӕ, шамантӕ ӕмӕ ӕндӕр ахӕм дӕсныфӕрсджытӕ. Ахӕм уавӕрты экстремистон пропагандӕ уайтагъд парахат кӕны фӕсивӕдыл, кӕцыйы фылдӕр хай кӕсын ӕмӕ фыссын дæр нӕ зонынц.
Таджикистаны разамынад ӕй ӕмбары, сӕхи тыхтӕй сӕ проблемон фарстатӕ кӕй нӕ аскъуыддзаг кӕндзысты, уый, ӕмӕ бахатыдысты Уӕрӕсемӕ, цӕмӕй сӕ фарсмӕ балӕууой. Ныры онг дӕр сын Уӕрӕсейӕ егъау ӕххуыс цыд ӕмӕ ныр сӕ ахастытӕ ноджы бангомдӕр уыдзысты. Таджикистаны терроторийыл уӕвынад кӕны уӕрӕсейаг 201-ӕм ӕфсӕддон базӕ, кӕцы ӕгас регионӕн дӕтты стабилондзинад. Дыууӕ бӕстӕйӕн ис дзӕвгар иумӕйаг экономикон проекттӕ, хайад фӕисынц алыгъуызон антитеррористон ахуырты. «Крокус Сити Холл»-ы ӕрцӕугӕ теракты фӕстӕ сӕ тыхтӕ баиу кодтой дыууӕ бӕстӕйы спецслужбӕты кусджытӕ дӕр. Уӕрӕсейаг специалисттӕ ныццыдысты Таджикистанмӕ ӕмӕ ӕххуыс кӕнынц таджикаг слестгӕнджытӕн террористты сбӕлвырд кӕныны хъуыддаджы.
Иумийагӕй сисгӕйӕ, ӕрмӕст Таджикистанмӕ нӕ хъӕуы хъус дарын, фӕлӕ ӕгас Астӕуккаг Азимӕ. АИШ-ӕн нӕ бантыст Уӕрӕсейы украинаг хӕстон архӕйдтыты басӕттын ӕмӕ ныр йӕ хъавд у Астӕуккаг Азийы регионмӕ. Дзӕвгар ӕхцайы фӕрӕзтӕ хардз цӕуынц алыгъуызон радикалон организацитыл Казахстаны, Узбекистаны, Киргизийы, Туркменистаны, Таджикистаны. Сӕ нысан у бынӕттон цӕрджытӕн Уӕрӕсейы ӕнӕуынон скæнын ӕмӕ дзы Украинӕйау хӕстон архӕйдтытӕ сцырен кӕнын. Уый фӕстиуæгӕн ӕхсӕнады ‘хсӕн тауынц ӕнӕуынондзинад уӕрӕсейӕгтӕм, аразынц алыгъуызон провокацитӕ. Уымӕ гӕсгӕ ацы проблемӕйӕн цыбыр рӕстӕгмӕ аскъуыддзаггӕнӕн нӕй.
ДЖИОТЫ Алыксандр