Ацы аз, 2023 аз, Ирæн кадджын æмæ бæркадджын аз разынд. Бузныг Республикæ Цæгат Ирыстон-Аланийы сæргълæууæг Сергей Меняйлойæн, 2023 аз Нарты азæй кæй расидт, уый тыххæй.
Бардзырд гæххæттыл нæ баззад, Иры интеллигенцийы минæвæрттæ бавнæлдтой æмæ Нарты зæронд къæбицы æвæрæнтæ рахастой рухсмæ, адæмы размæ, ирвæдæны быдыртæм.
Ир нырмæйы хуынтæй дæр райгонд уыдысты, фæлæ сæ ног хуынты куы фед-той, уæд Нарты дунемæ æндæр цæстæй акастысты.
Газетон, журналон уацтæй дарддæр нæ дзыллæ федтой æртæ уæзгæ хуыны: уый дын Нарты таурæгътæ, дыууæ æвзагыл иу чиныджы мидæг. Таурæгътæ ифтонг сты нæ зынгæ нывгæнджыты куыстытæй, дыккаг чиныг – «Нарты кадджытæ» нæ нывгæнджыты цæстæнгасæй.
Æртыккаг æрдхæрæны æртæтомон чиныг «Ирон Нартиадæйы энциклопеди».
Нæ ныхас адонæй дарддæр уыдзæн энциклопедийыл.
Ирон адæммæ кад æмæ радæн баззад ахæм ныхас: Дуне нæ базыдтой Нарт, Скифтæ, Сæрмæттæ, Алантæй, фæстæдæр дугты та Къоста æмæ Абайты Вассойæ. Абоны бонты ма сæм баиу Нафи Джусойты.
2000 азы сахар Налцыккы Нарты фæстаг конференци уагъд куы цыд, уæд дзы иу сылгоймаг йæ доклады загъта, зæгъгæ, Нарты эпосыл 3 мин азæй фылдæр цæуы.
Ирæттæй райдайгæйæ, Кавказы адæмтæй бирæтæм ис Нартæ. Уыцы нацитæ æмæ ма семæ, дунейы ахуыргæндтæй бирæтæ бакуыстой Нартыл ахæм хъуыдыимæ – Кавказы адæмтæй кæмæ æввахсдæр сты Нартæ.
Абайты Вассойы иртасæнты ис ахæм бæрæггæнæнтæ, кæцытæ тынг æрбаввахс кодтой Нарты Ирон артдзæстмæ. Аппаринаг не сты Кæсæг, Балхъар, Хъæрæсе, Цæцæн, Абхазы ахуыргæндты хъуыдытæ дæр. Уыдоны ‘хсæнæй рахицæн хъæуы Мæхъæлы ахуыргæндты куыстытæ, кæцыты нæй схонæн зонадон, Нартыл цы зæгъын хъæуы, уыцы хъуыдытæм дард сты.
Фæсарæйнаг ахуыргæндтæй Нарты дунемæ иууыл арфдæр балæгæрста Жорж Дюмезиль. Уый цæстуарзонæй загъта «Эпос ирæтты у», зæгъгæ. Нарты кой дунейыл раджы айхъуыст, йæ райдиан ис XIX æнусы къæсæрыл.
Ир сæ зæрдыл хъуамæ дарой иу стыр хъуыддаг – нæ культурон дунейы фæзынд æмæ райрæзт Всеволод Миллеры номимæ баст кæй у. Нарты кой, эпосы ахадындзинад, сæ царды вазыгджын сконд – уыдонмæ дæр Миллер бавнæлдта, Нарты дунемæ Дюмезилæн фæндаг уый бацамыдта.
Нартыл бирæ зонадон (чингуытæ) куыс-тытæ æрцыд фыст, фæлæ дзы абон нæ разы цы æртæ томы ис, ахæм номимæ: «Эн-циклопедия Осетинской Нартиады», уымæн æмбал нæй.
Мыхуыры рацыд 2022 азы Владикавказы, конд у æртæ хайæ. Гуырахстджын томтæ сты, алкæцыйы дæр дзы ис 462 фарсы, æдæппæтæй – 1386 фарсы.
Зæгъын уал хъæуы уый, æмæ Абайты Вассойы 4-томон
Историон-этимологон дзырдуатты фæстæ махмæ ахæм хæзна нæма ис,
куыд Нарты энциклопеди
Ацы æртæ томы чи бакæса, уый æнæмæнгдæр зæгъдзæн, мæнæ мæ разы, мæ къухы ирæтты истори худæвæрдау.
Йæ саразæг, йæ бындурæвæрæг, йе ‘рхъуыдыгæнæг нæ абоны культурон фронты хъæбатыр, æвзыгъд æмæ куырыхон зиууон – профессор Цыбырты Людвиг Алексийы фырт.
Людвигы сфæлдыстадон бынтæм чи акæса, йæ цæст сыл чи ахæсса, семæ чи базонгæ уа, уый æнæмæнг зæгъдзæн: «Цас у иу лæгæн йæ бон, куы йæм уа зонд æмæ хъару, фæразондзинад æмæ уарзондзинад, дæ адæмæн балæггад кæныны хъуыды».
10 азон зæрдиаг куыст
Энциклопеди саразыныл раджы ныхъуыды кодта Алексийы фырт. Зæгъæн ис, бындурæвæрын ын кæй райдыдта, йæ чиныг «Осетинская этнографическая энциклопедия» куы сарæзта, уæдæй фæстæмæ.
Нарты Дуне стыр фурды йас у. Уыцы Дуне адæмы размæ рахæссынæн иуы хъару фаг кæй нæу, уый бæлвырд уыд Цыбыры фыртæн æмæ йæ алыварс æрбатымбыл кодта диссаджы кæстæртæ, зынгæ ахуыргæндты. Канд ирæтты нæ, активон хайад дзы райстой æндæр æмæ æндæр нациты минæвæрттæ дæр.
Сæ куыст хуымæтæг æмæ æнцон нæ уыд, уæззау æмæ вазыгджын уыд се ‘рмæг дæр. 10 азы зæрдиаг æмæ зæрдæбынæй фæкуыстой.
Нарты эпосы кадджытæ (таурæгътæ) Иры царды энциклопеди хуыдтам, ныр нын ис æцæг хъæуæг Нарты вазыгджын къуымтæ æвдисæг чингуытæ. Томты æрмæджытæ равæрд сты алфавитмæ гæсгæ. Ирон адæмы царды вазыгджын истори-йæ цыфæнды фарст райс, цыфæнды предмет дзы агур – ссардзынæ дзы алцы дæр. Нарты эпосы сюжеттæ хуымæтæг не сты, сæ царды мигæнæнтæ, сæ хæрд, сæ нуæзты, сæ дарæсы, æрдзы фæзындтæ, балцы фæндæгтæ æмæ стæртæ, уæларв æмæ дæлзæхх, зæххон царды нывтæ – се ‘ппæтæн дæр ссарæн ис ацы чингуыты.
Нартыл чи бакуыста æмæ сæ рæгъмæ чи рахаста В.Пфаффæй райдайгæйæ, уыдоныл бæстон ныхас цæуы Нарты энциклопедийы.
Æмбæлон ныхас æрцыд, чи уыд Нарты таурæгътæ æмбырдгæнæг, чи зылд Ирыстоны хæххон хъæутыл Цæгатæй Хуссармæ -энциклопедийы сты сæ нывтæ дæр, сæ бакæнгæ хъуыддæгтæ дæр Санайты æфсымæртæ Дзантемыр æмæ Гацырæй райдайгæйæ суанг Беджызаты Дудары онг.
Энциклопедийы ссарæн ис Ирыстоны зынгæ кадæггæнджытæ æмæ таурæгъ-гæнджыты сæ нывтæ æмæ сæ царды хабæрттимæ.
Энциклопеди аразджытæ арæхстджы-нæй, стæй хъæуæг рæтты, спайда кодтой Тугъанты Махарбеджы, Дзанайты Азанбеджы, Джусойты Иналы, Къацты Вовæйы, Æлборты Ирбеджы, Джыгкайты Мураты æмæ æндæр ирон зынгæ нывгæнджыты куыстытæй.
Сæйраг редактор, профессор Цыбырты Людвиг ма банысан кодта уый дæр, зæгъгæ, энциклопеди аразгæйæ, сæйраджы дæр æнцой кодтам Абайты Вассойы («Нартский эпос», «Осетинский язык и фольклор», «Историко-этимологический словарь»), Ж.Дюмезиль («Легенда о Нартах», «Скифы и Нарты», «Эпос и мифология Осетин»), Гуыриаты Тамерлан («Кто есть кто в аланской Нартиаде»), Цгъойты Х («Словарь осетинской мифологии») æмæ æндæр зонадон куыстытыл, къамисы сконды кæд уыдысты ирон æвзаг æмæ литературæйы этнографийы, фольклоры, философийы фадгуыты ахуыргæндтæ, уæддæр зæгъын хъæуы уый, æмæ энциклопедийы æрмæджытæ сæйраджы дæр сты фольклорон, Нæртон эпосы æрмæджытæ.
Æхсызгон нын у уый дæр, нæ университетæй, ирон æвзаджы кафедрæйæ дзы профессор Дзиццойты Юри дæр кæй ис, историйы кафедрæйæ Хъуылымбегты Роберт, фæсарæйнаг кафедрæйæ – Цхуырбаты Мирæ.
Нарты энциклопедийы æртæ томы сæ фæзындæй фæстæмæ суыдзысты алы ирон лæгæн дæр йæ фынгы чингуытæ. Чи сæ бакæса, семæ чи архайа, уый йæ бамбардзæн, Иры вазыгджын истори ацы томты кæй ис.
Ирон хæдзары «Нартæ» æмæ Къостайы «Ирон фæндыр» хъуамæ уой. Ацы бонты сæм бафтыд Нарты энциклопеди æмæ йын зæгъæм рæствæндаг. Нæ адæм, зæрдæрайгæйæ йæ цы райсат уæ къухмæ, уый бæрц амонд нæ уæд. Энциклопеди саразыныл фæкуыстой 40 ахуыргондæй фылдæр. Уыдон æй арæзтой адæмæн, Нæртон адæмæн вæййы Нæртон истори, абон нæ къухты бафтыд æмæ хъуамæ йемæ базонгæ уæм.
Фарны къах нæм æрбавæр, Нæртон энциклопеди.
Плиты Гацыр, РХИ зонæдты къабазы
сгуыхт кусæг, Хетæгкаты Къ.номыл
паддзахадон премийы лауреат,
профессор.
