Интернетæй чи пайда кæны, уыдонæй, æвæццæгæн, алчидæр зонгæ у интернет-энциклопеди «Википеди»-имæ. Йæ фæрцы базонæн ис бирæ хъæугæ информаци, фæлæ дзы алцы раст фыссынц, уый зын зæгъæн у. Уымæн æмæ йæ контроль кæнынц америкæйаг спецслужбæтæ æмæ йæ информаци, кæй зæгъын æй хъæуы, уыдзæнис алыхатт дæр сæ пайдайæн.
Википедийы мæнг ныхæстæ арæх кæй фыссынц, уый иууыл ирддæрæй рабæрæг Украинæйы цæуæг цауты рæстæджы. Ӕниу дзы раздæр дæр дзæвгар мæнг информаци уыд ссарæн, кæнæ та дзы кæцыдæр темæтыл бынтондæр нæй информаци. Фæлæ сæ дезинформаци фæстаг рæстæджы уыд æгæр бирæ. «Роскомнадзор» сæм 200 хаттæй фылдæр арвыста хъусынгæнæн, цæмæй сæ сайты цы мæнг информаци ис, уыцы 133 æрмæджы схафой. Фæлæ уыцы фейк-тæ нырма дæр ист не ‘рцыдысты. Уæрæсейаг тæрхондон сæ ныридæгæн фæивар кодта 10 милуан сомы æмæ дарддæр дæр ивар цæудзысты. Дзырд цæуы ууыл, ома, дарддæр дезинформаци куы парахат кæной, уæд æй, гæнæн ис, æмæ Уæрæсейы территорийыл сæхгæной. Уæрæсейы фæнд кæнынц ахæм æнгæс энциклопеди саразын, цæмæй историон факттæ зыгъуыммæ мауал æмбарой не ‘мбæстæгтæ æмæ ма фæсарæнты дæр.
Википеди интернеты тыгъдады ис фæндзæм бынаты популя-рондзинадæй – æрвылбон дæр дзы милуангай адæймæгтæ исынц информаци. У йæм æнцон бахизæн, алкæмæндæр бар ис, цæмæй йæм ног информаци бахæсса æмæ йæ проблемæ дæр уый мидæг ис. Уымæн æмæ кæй куыд фæнды æмæ куыд рæхсы фыссынмæ, ахæм информаци дæттынц – ничи сæ бæрæг кæны.
Уæлдæр ахуыргæнæндæтты ныр цалдæр азы дæргъы нæ уадзынц Википедийæ пайда кæнын, уымæн æмæ дзы ис бирæ зыгъуыммæдзинæдтæ куыд историон æрмæджыты, афтæ ма политикæимæ баст информациты дæр. Зæгъæм, Африкæйы континенты тыххæй дзы цыдæриддæр информаци ис, уыдонæн æрмæстдæр се 16 проценты ныффыстой африкæйаг автортæ, иннæты та – европæйæгтæ кæнæ та АИШ-ы æмбæстæгтæ. Ӕмæ уыдон сæдæ азты дæргъы африкæйаг цæрджыты цæгъдгæ кодтой, цагъайрæгтæ сæ сарæзтой сæхицæн, æмæ рæстдзинад куыд хъуамæ ныффыссой? Ахæм уавæры сты æндæр темæтыл фыст æрмæджытæ дæр – сæ фылдæр хай сын бацæттæ кодтой хурныгуылæйнаг бæстæты цæрджытæ æмæ, кæй зæгъын æй хъæуы, сæхи ныхмæ дзы ницы фыст уыдзæнис.
Уæлдæр куыд загътон, афтæмæй алкæмæндæр ис Википедимæ ног информаци бахæссыны бар. Ӕмæ ма ахуыргонд исты уац куы ныффысса, уæд ма дзы хорзæй исты райсæн уыдзæнис? Фæлæ искæцы дуканийы кусæг, кæнæ уынгтæмæрзæг, кæцымæ уæлдæр ахуырад нæй, историк куы феста, уæддæр йæ информаци дæр уыдзæнис мæгуырау, кæнæ – бынтон мæнг ныхæстæ. Иууыл фылдæр æнæраст информаци дзы ис ахæм темæтыл, куыд дыккаг дунеон хæст, холокост, геноцидты тыххæй, техногенон катастрофæты фæдыл æмæ афтæ дарддæр. 2012 азы басгæрстой дзæвгар информаци æмæ куыд рабæрæг, афтæмæй сæ фылдæр раст нæ уыдысты. Иууыл фылдæр мæнг æрмæ-джытæ дзы уыд историон тематикæйы.
Википедийы хицæуттæ сæхи хонынц нейтралонтæ, ома, никæйы сæрыл хæцæм æмæ никæйы дæлдзиныг кæнæм. Фæлæ дзы иу темæйыл цалдæр хуызы информаци не ссардзынæ – хурныгуылæйнаг бæстæтæн пайда цы нæ у, ахæм информаци дзы кæнæ хæрзцъус вæййы, кæнæ та бынтондæр нæ вæййы. Стæй ма Википеди интернеты тыгъдады у монополист – цыфæнды агур, æвиппайды дæм йæ информаци «сгæпп» кæндзæнис. Афтæмæй адæймагæн тыххæй хъарынц сæ информаци æмæ уыцы хъуыддагæй æнтыстджынæй пайда кæнынц алыгъуызон политтехнологтæ. Уымæ гæсгæ кæцыдæр бæстæты кæнæ бынтондæр нæй бахизæн Википедимæ, кæнæ та йæ рæстæгæй-рæстæгмæ æрæхгæнынц. Зæгъæм, Турчы 2017-2020 азты уыд æхгæд, уымæн æмæ дзы курдаг террористты пайдайæн уыд æрмæджытæ æмæ сæ нæ хафтой. Китайы та рагæй фæстæмæ æхгæд æрцыд æмæ йæ нæдæр хъавынц æрбакæнынмæ.
Википедийы размæ уыд æнгæс сайт, кæцы хуынд «Нупенди». Ацы сайтмæ информаци лæвæрдтой æрмæстдæр ахуыргæндтæ, стæй ма-иу æй ногæй дæр басгæрстой. Фæлæ ууыл хъуыд бирæ рæстæг æмæ фæрæзтæ хардз кæнын æмæ куыд фæстагмæ æхгæд æрцыд. Йæ сæйраг редактор Ларри Сэнгер фæстæдæр æрымысыд ног хуы-зы энциклопеди, кæцыйы йедзаг кæныны хъуыддаджы хайад райсыны бар лæвæрдтой хуымæтæг адæмæн дæр. Афтæ 2001 азы 15 январы фæзынд Википеди, цалдæр мæйы фæстæ та йæ сарæзтой уырыссаг æвзагыл дæр. Ныридæгæн уырыссаг æвзагыл хайады ис 2 милуанмæ ‘ввахс уацы æмæ дзы регистраци та ис 3 милуан адæймаджы бæрц. Нæй йын редактортæ – сайты хайадисджытæ сæ кæрæдзийы информаци сæхæдæг сæхирдыгонау раст кæнынц.
Йæ проблемæ уый мидæг ис, æмæ Википедийы хицæуттæ бæрндзинадмæ зын æркæнæн сты – бирæ бæстæты сын ис минæварадтæ, фæлæ юридикон хуызы фидар не сты æмæ уымæ гæсгæ бынæттон закъæтты раз дæр дзуапп нæ дæттынц.
Джиоты Алыксандр
