Планетæ Зæххы фыццаг космонавт Юрий Гагарины ном сыгъзæрин дамгъæтæй фыст æрцыд космонавтикæйы æмæ Уæрæсейы  историйы. 1961 азы 12-æм апрелы легендарон космикон атахты фæстæ Юрий Алексейы фырт Гагаринæн уыд дыууæ райгуырæн боны: 1934 азы 9 март – зæххон æмæ 1961 азы 12-æм апрель – космикон.

СГУЫХТДЗИНАДЫ 108 МИНУТЫ

Абон 60-65 азæй фылдæр цы фæлтæрыл цæуы, уыдон уæд скъоладзуатæ уыдысты, фæлæ ма абоны онг дæр хорз хъуыды кæнынц, космосмæ фыццаг адæймаджы атахтыл дзыллæттæ куыд цин кодтой, уый. Уыцы уалдзыгон бон историйы фыццаг хатт  косми-кон науы адæймаг атахт уæлæрвтæм. Уый размæ зындгонд чи нæ уыд, уыцы Гагаринæн йæ атахт кæд 108 минут йедтæмæ нæ уыд æмæ зæххы орбитæйы алыварс æрмæстдæр иунæг зылд æркодта, уæддæр космосы æппæты разæй кæй балæууыд, уымæ гæсгæ ссис фыццаг легендарон космонавт, Советон Цæдисы Хъайтар. Уый æнустæм баззадис дунейы адæмты зæрдæты, сæ хъуыдыйы.

МЕ ‘РГОМ ÆНÆХИН ЗÆРДÆ УЫН ДÆТТЫН

Космонавт №4 Павел Попович-иу радзырдта: «Тынг арæх фæрсынц: номхуындæй Гагарин цæмæн разынд фыццаг? Старты размæ космонавтты къорды ауагътой анкетæтæм æркаст. Хъуыд фыццаг атахтмæ иунæг кандидатурæ равзарын. Анкетæтæ куы æрæмбырд кодтой, уæд сæ фылдæры федтой Гагарины мыггаг. Уыд æнахуыр хæларзæрдæ, хуыздæр адæймагæн скæнæн гæнæн нæ уыд». Анкетæтæн хатдзæг сарæзта Алексей Леонов: «Куыд уыныс Гагара, афтæмæй къорды фылдæр хайы фидарæй уырны, орбитæмæ фыццаг ды кæй хъуамæ атæхай, уый». «Кæд сымах афтæ нымайут, зæгъгæ, фыццаг æз хъуамæ атæхон, уæд уын дæттын ме ‘ргом æнæхин зæрдæ. Уый баззайдзæн цахæм уыд, ахæмæй», – сдзуапп кодта уый. Гагаринæн йе ‘мбæлтты хъуыды, кæй зæгъын æй хъæуы, æхсызгон уыд, фæлæ алцыдæр хъуамæ аскъуыддзаг кодтаиккой паддзахадон фæлварæнтæ. Къамисы сæргъ слæууыд инæлар-лейтенант Каманин. Къамисы уыдысты инæлартæ Бабийчук, Волынкин, Клоков, медиктæ Яздовский, Карпов, Сисакян, инженертæ Феоктистов æмæ Алексеев, тæхæг-фæлварæг Галлай. Январы кæрон къамисы раз ралæууыдысты фыццаг атахтмæ æхсæз кандидаты – «ударная шестерка», зæгъгæ. Фыццаг сдзуапп кодта Титов. Йæ фæстæ та – Николаев, Нелюбов, Быковский, Попович æмæ иууыл фæстагмæ та – Гагарин. Йæ фидар æмæ аргументацигонд дзуаппытæ алцыдæр сæвæрдтой сæ бынæтты. Къамис аскъуыддзаг кодта: Гагарин хъуамæ космосмæ атæха фыццаг.

ЦЪЫНДАТЫ СХЫЗТ «ВОСТОК»-Ы КАБИНÆМÆ

«Гагарин уыд æрдзæй рахæсгæ лидер. Мах Сергей Королевы констукторон бюройы куы уыдыстæм, уæд нæ бакодта цехмæ нау «Восток»-ы цурмæ. Ацы науыл махæй хъуамæ атахтаид нæ иу, – йæ зæрдыл-иу арæх æрлæууыд космонавт Алексей Леоновæн. «Ацы науы абадын кæй фæнды, ахæмтæ нæм ис?, – бафарста Королев. Мах иууылдæр куыддæр фæтыхстыстæм. Йæ ныфс ничи хаста фыццаг æцæг космикон науы къæлæтджыныл æрбадынмæ. Æмæ уалынмæ Гагарин загъта: «Бар мын радтут мæнæн». Фырдиссагæй раласта йæ ботинкæтæ дæр, æмæ цъындаты схызт «Восток»-ы кабинæмæ. Сергей Королевы зæрдæмæ фæцыд Юрийы фæндвидардзинад», – дзырдта Леонов.

Гагарины цардæмбал Валентина Гагарина фыста: «Фæндид мæ, цæмæй Юрийæ æгæр ма æппæлой. Уый уыд хуымæтæджы адæймаг. Куыд æндæр адæймæгтæн, афтæ уымæн дæр йæ цард йемыдзаг уыд йæхи циндзинæдтæ, къуыхцытæ æмæ уæлахизтæй. Алыхатт дæр тырныдта адæмæн хорздзинад саразынмæ».  Космосы æдæппæтæй 108 минут фæугæйæ, уый 10 сахат æмæ 55 минутыл æрбадт Саратовы областы горæт Энгельсæй 26 километры æддæдæр, Смеловкайы хъæумæ æввахс.

Алыхатт дæр æхсызгонæй банысан кæнæм уыцы факты тыххæй, æмæ дунейы фыццаг космонавтыл Саратовы зæххыл кæй сæмбæлд не ‘мзæххон ирон лæг.  Цæвиттон, 1961 азы 12-æм апрелы Юрий Гагарин космосмæ куы атахт, уæд ын йæ размæ фембæлынмæ кæй арвыстой, кæуыл бау-уæндыдысты, уыдонæй иу уыд  æвзонг афицер-майор (уæд ын уыцы цин уыд) Гасситы Ахмæт. Уый тыххæй бирæ фыстой газеттæ, систой йыл кинонывтæ дæр. Ахмæт йæхæ-дæг та дзырдта афтæ: «Уыд уалдзыгон бон, 12-æм апрелы не’фсæддон дæлхайæн хæсгонд уыд, фыццаг космонавт Сартовмæ хæстæг цы районы хъуамæ æрбадтаид, уым фæтк хъахъхъæнын, космонавтыл сæмбæлын æмæ йæ æдасæй бæрæг бынатмæ фæхæццæ кæнын. Арв уыд сæгъы цæстау ирд. Æвиппайды мæ хъустыл ауад цыдæр уынæр. Кæсын æмæ уæлæ уæлдæфы парашют. Цалынмæ йæ размæ мæ хæстонтимæ згъордтам, уæдмæ парашютыл ауыгъд лæг йæ къæхтыл алæууыд. Уайтагъд æй йæ мидбылхудтæй базыдтон – Юрий Гагарин у. Уыцы уысм ма уым уыд æмæ йæ хъулон род хызта иу сылгоймаг (хъæдгæсы ус Анна Акимы чызг Тахтарова) æмæ цалдæр трактористы.

«ÆЗ МАЙОР НÆ ДÆН»

Гагарин мæ куыддæр ауыдта, афтæ йæ уæлæдарæс – æрвыгъуыз комбинезон ба-рæстытæ кодта æмæ мæ разы растæй алæугæйæ, æфсæддон уагæвæрд куыд амоны, афтæ райдыдта: «Æмбал майор, хистæр лейтенант Гагарин йæ космосон хæс сæххæст кæныны фæстæ æдасæй æрæздæхт фæстæмæ зæххмæ…». Æз, кæй зæгъын æй хъæуы, рагацау зыдтон, хистæр лейтенант Юрий Гагарин космосмæ куы атахт, уæд ын йæ хæдфæстæ лæвæрд кæй æрцыд майоры цин. Æмæ йæ ныр куы бараст кодтон, зæгъын ныр дæхæдæг дæр майор дæ, уæд æй нæ бауырныдта æмæ загъта, зæгъгæ, дам, æз майор нæ дæн. Уый уыд службæйы иууыл тагъддæр фæбæрзонддæр кæнын – æдæппæтæй 108 минутмæ!», – дзырдта-иу Гасситы Ахмæт.

СТЫР ХÆЛАРДЗИНАДЫ РАЙДИАН

«Райдыдтам кæрæдзийæн хъæбыстæ кæнын, стыр циндзинад нын æрхаста нæ фембæлд. Гагарин бахатыд, цæмæй йæ тагъдыл фæхæццæ кæнæм æввахс посты хайадмæ, ома, телефонæй адзурыны тыххæй… Уæдмæ нæ хæстонтæй фотоаппараттæ кæмæ уыд, уыдон систой дунейыл чи æрзылд æмæ историон нысаниуæг кæмæн уыд, ахæм зæрдылдарæн къамтæ дунейы фыццаг космонавтимæ. Фæстæдæр уыцы цауты тыххæй 1963 азы 7-æм майы газет «Комсомольская правда» ныммыхуыр кодта æбæрæг авторы ист къам. Куыд рабæрæг, афтæмæй къамы автор разынд мæ дæлбар æфсæддон дæлхайы хæстон П.Пекарский… Уый уыд не стыр хæлардзинады райдайæн Гагаринимæ. Уый фæстæ фембæлдыстæм бирæ хæттыты, æввахсдæр базонгæ стæм æд бинонтæ…», – арæх-иу йæ зæрдыл æрлæууыдысты уыцы цаутæ Гассийы фыртæн.

Йæ легендарон атахты фæстæ Юрий Гагарины фæндыд ноджы космосмæ атæхын, уыд Владимир Комаровы дублер фыццаг «Союз»-ы. Фæлæ 1968 азы æрцыд æвирхъау трагеди – фæмард авиацион катастрофæйы. Фæлæ абоны онг дæр фыццаг космонавты ном зынаргъ у адæмæн, цæрæнбонтæм баззад сæ мысынады.

ФÆСНЫХАСЫ БÆСТЫ

Хъуыды кæнын афтæ, æмæ, æвæццæгæн, афтæ æвзонгæй цардæй Гагарины ацыд æнæнхъæлæджы нæ уыд. Æвæццæгæн, дунескæнæг хуыцауы бафæндыд, цæмæй легендарон фыццаг космонавты адæм иууылдæр бахъуыды кодтаиккой æвзонг æмæ рæсугъдæй. Хъысмæт æй цæрæнбонтæм адæмы мысынады ныууагъта хъæлдзæг æмæ хъаруджынæй йæ диссаджы рухстауæг уæрæх мидбылхудтимæ.

ДЖИОТЫ Екатеринæ

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *

Этот сайт использует Akismet для борьбы со спамом. Узнайте, как обрабатываются ваши данные комментариев.