4 апрелы Финлянди официалонæй ссис НАТО-йы уæнг æмæ ахæм цау Брюсселы банымадтой стыр уæлахизыл – 30 азы дæргъы сæ «удхар» æнæхъуаджы нæ фæцис. Афтæ тагъд кодтой æмæ йæ райсыны процедурæ ахаста æрмæстдæр иу азы бæрц, кæд æмæ æндæр бæстæтæ та дæсгай азты фенхъæлмæ кастысты, уæддæр. Фæлæ финаг адекватон зондыл лæуд историктæ æмæ ма фæсарæйнаг аналитиктæ куыд æмбарын кæнынц, афтæмæй Финляндийæн ацы къахдзæф ницы пайда хæссы. Афтæмæй та йæ проблемæтæ нырæй фæстæмæ бæрæг фæфылдæр уыдзысты.
Фыццаджы уал Финляндийы бахъæудзæнис йæ гарзджын тыхты НАТО-йы стандарттæм ракæнын – хæстонтæн цæттæгæнæн курсытæ ауадзын, хæстон техникæ æмæ хæцæнгæрзтæ та баивын ногтæй. Ӕмæ æппæт ацы ивындзинæдтæ егъау уаргъæй æруæз кæндзысты финаг æмбæстæгты бæрзæйтыл – астæуккаг нымадæй сæ бахъæудзæнис цалдæр миллиард доллартæ. 30 мин хæстоны онг ноджы хъуамæ фæфылдæр кæной сæ гарзджын тыхты нымæц. Хæцæнгарзæй хорз ифтонг сты – ис сæм 200 танкæй фылдæр, 1300 бæрц згъæрварс техникæ, 800 иуæджы артиллери æмæ ма æндæр æхсæнгæрзты хуызтæ. Фæлæ цæттæ æфсæддон кадртæй æййафынц хъуагдзинад. Ныр сын НАТО баххуыс кæндзæнис æмæ сæ украинæгтау хорз бацæттæ кæндзысты Уæрæсеимæ хæстмæ.
Дыккаджы та уый, æмæ финаг экономикæ æнгом баст у Уæрæсеимæ æмæ сын ныр тынг фæзын уыдзæнис – бæрæг сæм фæфылдæр уыдзæнис æгуыст адæмы нымæц æмæ се ‘мбæстæгты æфтиæгтæ фæкъаддæр уыдзысты. Уымæй уæлдай ма сын нырæй фæстæмæ Уæрæсе аслам аргъыл нал уæй кæндзæнис æрдзон газ, нефть, хъæдæрмæг æмæ афтæ дарддæр. Уый та расайдзæнис экономикон кризис – ныридæгæн дæр сæм райдыдтой æхгæнын фабрикæтæ æмæ заводтæ Уæрæсейы ныхмæ санкцитæ райсыны фæстиуæгæн.
Комкоммæ зæгъгæйæ, Финлянди кæд æмæ официалонæй нæ уыд НАТО-йы сконды, уæддæр Уæрæсейы ныхмæ 30 азы дæргъы уагъта зианхæссæг политикæ. 1994 азы йæхи бамбал кодта НАТО-йы программæ «Партнерство ради мира»-мæ, æмæ уæдæй фæстæмæ йæ гарзджын тыхты скондæй иуварс кæны советон æфсæддон техникæ, хайад исы алыгъуызон æфсæддон ахуырты. Ӕгæрыстæмæй ма йе ‘фсæддонтæ уыдысты Афганистаны дæр фидауынгæнæн тыхты хуызы. 2017 азы бынæттон цæрджыты бафарстой НАТО-йы скондмæ бацæуыны тыххæй æмæ сæ фылдæр хай разы нæ уыдысты. Фæлæ хуымæтæг адæмы чи фæрсы, уæлдайдæр та бæстæйы разамынад хъомысджындæр паддзахады дæлбар куы уа, уæд.
Фæстаг хатт ма Финлянди æфсæддон блокы уыд 1941-1944 аз-ты гитлеронтимæ. Уый фæстæ 1948 азы Советон Цæдисимæ бафыстой хæларад, æмгуыстад æмæ кæрæдзийæн æххуыс кæныны бадзырд. Финляндиимæ Уæрæсейæн арæнтæ ис 1300 километрæй фылдæр æмæ ныр арæнтæ сфидар кæнынæн бахъæудзæнис уæлдай тыхтæ. Уæрæсе йæ хотыхты дзыхтæ сараздзæнис Финляндийы стратегион объекттæм æмæ горæттæм æмæ хæстон дуджы фыццаграды куынæг æрцæудзысты. Кæд æмæ 75 азы дæргъы Финлянди йæхи æдас хатыдта йæ хурыскæсæн сыхæгты ‘рдыгæй, уæд ныр уавæр цæхгæр фæивта æмæ се ‘хсæнады сывзæрд æндыгъддзинад.
Историмæ лæмбынæг куы æркæсæм, уæд бæрæг у, Финлянди фактон æгъдауæй кæй никуы уы-дис хæдбар бæстæ. Райдианы уыд уыд Швецийы провинци, фæстæдæр ссис Уæрæсейы империйы автономон провинци. Фыццаг дунеон хæсты дзы Франц æмæ Англис сарæзтой фашистон бæстæ æмæ йæ «сардыдтой» Советон Цæдисыл. Куыд зонæм, афтæмæй дыккаг дунеон хæсты та уыдис Гитлеры æмцæдисон. Хæсты фæстæ хæдбар паддзахадыл нымад æрцыд æрмæстдæр Сталины фæрцы ахæм дзырдимæ, куыд хæларæй цæрдзысты Советон Цæдисимæ. Фæлæ йын 90-æм азты фидарæй бауырнын кодтой, ома Уæрæсейæн йæ кæрон æрхæццæ кæны куыд паддзахад афтæ, æмæ уæхи Европæмæ бангом кæнут. Фæстаг азты Уæрæсе тыхджын кæнын райдыдта, фæлæ Финляндийæн НАТО-мæ бацæуыны процесстæ нал æрлæууыдысты – АИШ- сæ йæ дæлбар æрбакодта æмæ сын ныхасы бар нал ис.
НАТО-мæ бахизгæйæ Финляндийæн фидæн нал ис, куыд хæдбар паддзахад, афтæ. Фадат ын уыдис, цæмæй Уæрæсе æмæ хурныгуылæйнаг бæстæты ‘хсæн уыдаид сабырады минæвар, йæ фæрцы æнгом кодтаиккой экономикон бастдзинæдтæ æмæ йæхи фæрныгад дæр фылдæр кодтаид. Стæй ма Арктикæ нымад у егъау ресурсты территорийыл, фидæны суыдзæнис транспортон-логистикон центр. Ацы территориты æрдзон хъæздыгдзинæдты фылдæр хай та хауы Уæрæсемæ. Фидæны Арктикæйы бизнес-проекттæм Финляндийæн фæндаг нал ис, уымæн æмæ сæ Уæрæсе нымайын райдыдта знæгтыл æмæ сæ æмгæрон нал бауадздзæнис.
ДЖИОТЫ Алыксандр
