Кæмæндæр, дам, йæ бæхыл йæ  бон нæ цыд æмæ…

Æмæ йæ саргъы надта… Æви… кау кæм ныллæгдæр у, уым йæ сæрты æнцондæр ахизæн у… Цæй,  цы хъауджыдæр сæ ис – сæ иу дæр нын зæрдæрисы хос у æмæ иннæ дæр. Фæлæ алкæй зæрдæ нæ – кæмæндæрты сæ зæрдæтæ рыстæй нæ, сæрыстырдзинады æнкъарæнтæй ныддымсынц, искæй Ирыстоны сæрыл гæрæхтæгæнгæ куы фенынц, уæд. Æгайтма, дам, бынсæфт нæ фестæм, ис ма, дам, нæм, адæмы сæрвæлтау карз тохмæ чи раста, ахæмтæ!

Ис, куыднæ ис – чи хæхтыл рафсæрынмæ хъавы Цънелисы постæй дур-дурыл мауал ныууадзынмæ, чи нын нæ арæнтыл æддæмæ хæцы, азым æнæазымджынтыл æвæры… Афтæ нæу? Уæдæ иуæндæс азы размæ ам нæ цардыстут, нæ йæ уыдтат, нæ арæнты хах нын кæуылты уагътой, уый?.. Кæнæ… Ирыстонæн йæ хъаймагдæр зæххытæ Тырсыгом, Хъуды ком æмæ Къобы зылд Гуырдзыстоны хъуыры куы аирвæзтысты, нæ цард уым куы абухта, нæ фидауц уырдыгæй куы æрттывта, уæд афтæ тыхджынæй уыдоны кой цæмæннæ кæнæм? Уыдон бирæ ахсджиагдæр не сты Ирыстонæн? Сты, куыд нæ сты, фæлæ уыдоны кой ничи кæны, уымæн æмæ уыдоны тыххæй, уæд гуырд дæр чи нæма уыд, уыцы Бибылты Анатолимæ азым æрхæссын бынтон худæг кæй уаид, уый æмбарынц æмæ…

Ехх, нæ Райгуырæн бæстæ… Равзаргæйæ чи нæу, хи уды монцтæн пайда кæнæн кæмæй нæй… Уый алкæмæн дæр лæвæрд цæуы суанг йæ райгуырдæй, йемæ райгуыры, йемæ цæры фæлтæрæй-фæлтæрмæ. Æмæ уый куы нал уа – Райгуырæн бæстæ – уæд нал ис адæймаг дæр, фæдонтæ дæр, цард дæр. Хуыцау адæймагæн зæхх хуымæтæджы нæ радта, уый æвæджиауы хорзæх у, уымæй уарзинагдæр, уымæй хъахъхъæнинагдæр æмæ табуйагдæр ницы ис…

Сымах уый зонут, нæ адæмон поэт, Республикæ Хуссар Ирыстоны Гимны автор Кокайты Тотрадз йæ паспортмæ гæсгæ Гуырдзыстоны гуырд кæй у? Афтæмæй та Ирыстонæн йæ тæккæ зæрдæйы рæбын райгуырд – Тырсыгомы, Четырсы хъæуы. Фæлæ йын нæ «куырыхон», нæ зæрдæхæлар хистæртæ йæ райгуырæн бæстæ гуырдзыйæн ныллæвар кодтой…

Тырсыгом, Хъуды ком æмæ Къобы зылд у фондз æмæ æртиссæдз ирон мыггаджы райгуырæн бæстæ. Уыцы мыггæгтæ цардысты æртындæс æмæ ссæдз хъæуы, фæлæ сын ныр уыцы хъæутæм уазæгуаты бацæуыны бар дæр нал ис…

Мах та фломастерæй арæнтæ ныв кæнæм!.. Æмæ, куыднæ ныл хъуамæ худой гуырдзы, сæ къах ныл куыднæ хъуамæ къуырой…

Лæмбынæг ма æркæсæм Ирыстоны картæмæ. Ацы æртæ комы сты Кавказы Сæйраг æмæ Фæрсаг хохы хсæн. Куыд Мамысонгом æмæ Захъагом, Нары æмæ Зæрæмæджы зылдтæ, афтæ Тырсыгом, Хъуды ком æмæ Къобы зылд дæр хауынц Ирыстоны Централон хаймæ. Фæлæ сæ, логикон рæстдзинадмæ æнæкæсгæйæ ауагътой Гуырдзыстоны хъуыры. Афтæмæй та гæнæн нæй æмæ уыцы зæххытæ искуы Гуырдзыстоны уыдаиккой, уымæн æмæ цыдæриддæр историон æвдисæндартæ ис, уыдонмæ гæсгæ уыцы кæмтты æнусты дæргъы гуырдзиаг лæг йæ къах дæр никуы æрæвæрдта. Рагон фыдæлтыккон кувæндæттæ нæ, фæлæ къæдзæхты тигътæ дæр дзурæг сты, ам сæрысуангæй Ирыстон кæй уыд, Ирыстон кæй хуынд. Кæд ацы кæмтты  археологон иртасæн куыстытæ никуы бакондæуыд, уæддæр йæ мæсгуытæ, рагон цæрæнуæтты арæзтадтæ æмæ рагон уæлмæрдтæ дзурæг сты, ацы кæмтты рагæнустæй фæстæмæ кæй цардысты æрмæстдæр ирон адæм. Ацы хатдзæгæн бафидаргæнæн ис Хъазбеджы æмæ Ухаты хъæуты кæй ссардæуыд, уыцы, Хъобаны культурæмæ хауæг скъахæггæгтæм гæсгæ дæр. Хъуды къомы зæхх ралæбырыны фæстиуæгæн рагон ингæнтæй чи ракалд, уыцы сæргæхцытæ, бронзæйæ арæзт дзаумæттæ дзурæг сты нæ рагфыдæлты культурон æмвæзадыл. Историмæ хæрзчысыл бар чи дары, уыдон дæр æнæзонгæ нæ уыдзысты, Рагон дунейы сконд иртасджыты историон бæлвырдгæнæнтæм гæсгæ нæ эрæйы агъоммæ 14-16 æнусты Кавказы цард знæм, кæцыйы хуыдтой «Тырсы». Уый та дзурæг у, сæ цæрæнбынаты номыл, ома – Тырсыгом.

Дардмæ цæуын нæ цы хъуыддæгты фæдыл нæ хъæуы, уыдонмæ лæмбынæгдæр æркæсыны бæсты нæ рæстæг хардз кæнæм алыгъуызон æнæбындур ракæ-бакæтыл. Афтæмæй та нæ къухы алы рахæцæнтæ дæр ис, цæмæй нæ кæрæдзи хæрыны бæсты иумæ æмзонд æмæ æмвæндæй нæ историон зæххыты хъысмæтыл æрдзурæм, рæгъмæ йæ хæссæм – сывæллон гуылыл куынæ скæуа, уæд ын гуыл ничи ратдзæн. Антикон ахуыргæндтæ Геродот æмæ Страбон дæр бæлвырд кæнынц, ирон адæмы фыдæлтæ скифтæ Кавказмæ кæй æрбацыдысты Дайраны комыл нæ эрæйы агъоммæ  7 æнусы. Рагон легендæмæ гæсгæ Тырсыгом авд хатты федзæрæг, фæлæ та-иу фæстæмæ сæндидзыдта. Вахушти Багратиони куыд фыссы, уымæ гæсгæ 17 æнусы æрмæст Тырсыгомы уыдис аст ирон хъæуы. Уыцы заманмæ хауынц, ацы комы чи ис, уыцы рагон арæзтæдты фылдæр хай. Иннæ кæмтты территори нæ хынцгæйæ æрмæст Тырсыгомæн йæ дæргъ у æртын километры. Ацы комы хæрзæрæджыйы онг дæр уыд æртындæс ирон хъæуы, ис дзы фондз æмæ ссæдз мæсыг æмæ гæнахы, фынддæс та кувæндæттæ, уыцы нымæцы Саниба, Аларды, Таранджелоз, Мады Майрæм, Уацилла, Рагъы дзуар æмæ афтæ дарддæр. Æрмæст Тырсыгомы цард дыууадæс æмæ дыууиссæдз ирон мыггаджы. Тырсыгомимæ сыхагиуæггæнæг Хъуды комы дæр фыдæлтæй фæстæмæ цардысты ирæттæ, уыдис дзы иуæндæс ирон хъæуы, афтæ – Къобы зылды дæр, цы ран уыдис фараст ирон хъæуы бæрц.

Стыр Фыдыбæстæйон хæсты азты Хъазбеджы районы цæрæг ирæттæ уыдысты иу минмæ æввахс ирон бинонтæ æмæ цардысты авд сæдæйæ фылдæр хæдзары. Банысангонд районы æртындæс æмæ ссæдз ирон хъæуы йедтæмæ æндæр цæрджытæ никуы уыд. Фæлæ уыцы хъæутæ хауынц Гуырдзыстонмæ. Уыцы гуымир рæдыд æмæ историон æнæрастдзинад фыццаг хатт æруагъдæуыд паддзахы рæстæджы. Æркæсæм нæ зындгонд историк Гаглойты Юрийы хатдзæгмæ: «В результате административных реформ русского правительства деление Осетии на Северную и Южную, имевшее в своей основе географический фактор, стало приобретать и административный смысл. В соответствии с этими реформами в середине 19 века северные осетины составили так называемый Военно-Осетинский округ с центром во Владикавказе. Южная же часть осетин, вместе с Трусовским ущельем и Наро-Мамисонской котловиной, была включена в Грузино-Имеретинскую губернию, позднее преобразованную в Тифлисскую и Кутаисскую губернии. Но в 1859 году территории Нарского и Мамисонского ущелий вновь присоединили к Военно-Осетинскому округу. Однако Трусовское ущелье осталось в составе Тифлисской губернии (Душетский уезд), хотя составляло органическую часть Центральной или Срединной Осетии». Сыграло свою роль и строительство Военно-Грузинской дороги, проходившей через указанные территории. Для удобства царских чиновников все населенные пункты, прилегающие к ней, были отнесены до Казбеги – к Владикавказу, а после – к Тифлису. Вот так, словно карты в колоде, эти земли делились и переки-дывались в различных вариациях, сначала царским правительством, а затем с тем же бездушным самоуправством, и советской властью».

Уæлдай диссаг уый у, æмæ нæ дæр иутæ, нæ дæр иннæтæ бафарстой уыцы кæмтты цæрæг ирон адæмы, сæхи та куыд фæнды, уымæй. Фæлæ уæддæр,  куыд Тырсыгомы, афтæ Хъуды комы æмæ Къобы зылды цæрæг ирæттæ дæр ард хордтой Уæрæсейыл сæ æнувыддзинады тыххæй.

Паддзахы заманы-иу ацы ирон хъæутыл ницыхуызы парахат кодта гуырдзиаг хицауиуæгады юридикон æндæвдад, фæлæ советон дуджы домдтой ирæттæй, цæмæй кæсой районы гуырдзиаг къухдариуæггæнджыты коммæ. Æгæрстæмæй-иу сæ гуырдзыйы хъуыры тыхæй куы нытъыстой, уыцы рæстæджыты дæр амы цæрæг ирæттæ сæ къух никуы систой сæ национ хиæмбарынадыл. Кæддæриддæр цæс-тыгагуыйау хъахъхъæдтой сæ ирондзинад – уый бæрц рæстæджыты гуырдзиаг адæмимæ сыхагиуæггæнгæйæ уыдонмæ никуы уыд æмхæццæ бинонтæ.

Ныртæккæ ацы ирон хъæуты бынтондæр нал ис цивилизацион царды бæрджытæ. Нал сæм ис медпункттæ, магазинтæ, посты хайадтæ. Цæрджытæн ма се скаст у æрмæстдæр Дзæуджыхъæумæ. Æмæ кæд уырдыгæй Дзæуджыхъæумæ фæндзай цыппар километры дæрддзæг йедтæмæ нæй, уæддæр се хсæн ис, сæ хурхыл сын чи хæцы, уыцы паддзахадон арæн. Уæлдайдæр та Уæрæсейы разамынад 2006 азы Æфсæддон-гуырдзиаг фæндаг куы сæхгæдта, уæд. Æцæгæлон зæххыл хъизæмарæй чи мæлы, уыцы ирæттæ сæ уæрæсейаг паспорттимæ систы æнæсæрфат æмæ цыбыркъух политикæйы уацайрæгтæ. Æмæ нын сæ хъысмæт уæлдайаг ма хъуамæ уа.

Нæ хæдбардзинад нын куы банымадтой, уæд, нæ риссæгты риссаг Тырсыгомы кой ма чи кæны, фæлæ… Уæрæсейы хайадистæй Гуырдзыстонимæ нæ арæнттæ сбæлвырд кæнынмæ куы æрæвнæлдтам, уæд иу сыбыртт никæмæй райхъуыст, афтæ ничи загъта, алæ-ма, уырыссаг арæнхъахъхъæнджытæн уæлдай нæу, кæм сæ слæууын кæной, уым лæудзысты, фæлæ ма нæхæдæг лæмбынæгдæр æркæсæм нæ арæнты фарстмæ. Йæ фæсонæрхæджы дæр никæмæн æрцыд ахæм хъуыды. Уымæн æмæ ахæм цæмæдæрты никæй æвдæлд, кæмæндæрты сæйраг æндæр цыдæртæ уыдысты. Зæгъæм, августы хæсты хæдфæстæ Цхуырбаты Зæлинæйы куырдиатмæ гæсгæ Тамбовы  облæсты Губернатор  Олег Бетин Цхинвалы театралон фæзуаты нæ редакцитæй алкæмæн дæр фæйнæ машинæ куы балæвар кодта, уæд нæ уæлейæ «воздухы суагътой», цæмæн, дам, сæ райстат, уыдон, дам, афтæ исгæ нæ уыдысты, хъуамæ, дам, нырма «общакмæ» бацыдаиккой, æмæ, дам, сæ стæй ракодтаиккат… Искуы дæр ма ахæм диссаг æрцыд?.. Искуы ма искæй цæсгом бахъæцыдаид комкоммæ адресон æххуысæй афтæ зæгъын?..

Уыдоны нæ паддзахады арæнтæ æндæвтой, уыдон Ирыстоны мæт кодтой! Ныр сæхимæ камерæтæ куы ныддарын кæнынц, сæ «муштъитæ» куы ныттилынц, сæ риутæ куы ныххойынц, уæд адæймаг арвы цæфау фæвæййы…