Ног æрлæугæ 2022 аз æнтыстджынæй нæ райдыдта Казахстанæн. Горæт Жанаозены 2-æм январы райдыдтой протесттæ, æлхъывд газы аргъ кæй фæфылдæр, уымæ гæсгæ. Уайтагъд сæвзæргæ уавæры уылæн апарахат æндæр горæтты дæр: Алма-Ата, Актобе, Караганда, Нур-Султан, Шымкент, Кокшетау æмæ Уральскы. Райдианы митинггæнджытæн сæ домæн уыд газы аргъ фæкъаддæр кæнын. Æмæ кæд протестгæнджыты домæнтæ æххæст æрцыдысты, уæддæр митингтæ рахызтысты стыр ныхмæлæудтытæм, кæцытыл къухдариуæг кодтой бæрæг тыхтæ. Уыдонæн социалон проблемæтæ уыдысты æфсон, раджы чи сæвзæрд, уыцы кризисæн. Гæнæн ис адæм рахызтысты социалон проблемæты тыххæй, фæлæ уый фæстæ процессыл къухдариуæгад кодтой алыгъуызон къордтæ, кæцытæ уымæ сæхи цæттæ кодтой раджы. Протестты рæстæджы аст бонмæ Казахстаны фæмард сты дæсгай адæймæгтæ, уыцы нымæцы барадхъахъхъæнæг органты кусджытæ дæр. 7-æм январы бæстæйы президент Касым-Жомарт Токаев фехъусын кодта, зæгъгæ, «контртеррористон операцитæ бæстæйы уагъд цæудзысты, цалынмæ боевиктæ æххæстæй куынæггонд не ‘рцæуой, уæдмæ». 5-æм январы æнæнхъæлæджы ивындзинæдтæ æрцыд Казахстаны къухдариуæгады: президент Токаев фехъусын кодта, зæгъгæ, уый слæудзæн Æдасдзинады советы сæргъ. Уый размæ ацы бынаты уыд Нурсултан Назарбаев, кæцы ацыд отставкæйы. Протестты фæстиуæгæн бæстæйы къухдариуæгад бакодта уæлвæткон уавæр 19-æм январы онг æмæ райдыдта контртеррористон операци.
Протестгæнджытæ бацахстой административон уагдæтты
5-æм январы протестгæнджытæ бацахстой Алм-атайы аэропорт. Басыгътой национ паддзахадон телеканал «Казахстан»-ы филиалы бæстыхай. Афтæ ма Алма-Атайы бацахстой национ æдасдзинады комитеты бæстыхай æмæ сын фадат фæцис бæстыхайæ хæцæнгæрзтæ рахæссынæн. Ныппырх кодтой æмæ басыгътой Алма-Атайы президенты резиденци. Бæстæйы æдасдзинады советы сæргълæууæджы бынатæй Назарбаевы ацыды фæстæ, Токаев фехъусын кодта, зæгъгæ, «архайдзæн карзæй». 7-æм январы уый бардзырд радта тыхон структурæтæн, цæмæй уыдон æнæ бафæдзæхсгæйæ æхсой барадон фæткхалджыты.
Сидт ОДКБ-йы бæстæтæм
5-æм январы Токаев бахатыд Коллективон æдасдзинады тыххæй Бадзырды организацийы бæстæтæм (ОДКБ) ахæм куырдиатимæ, цæмæй «уыдон баххуыс кæной Казахстанæн террористон тæссагдзинад аиуварс кæнынæн». Дыккаг бон ОДКБ-йы советы ныртæккæйы сæрдар, Сомихстоны премьер-министр Никол Пашинян фехъусын кодта, зæгъгæ, Совет Казахстанмæ арвитдзæн фидауынгæнæг тыхтæ. Уавæрмæ фыццаг йæ хъус æрдардта Уæрæсе, кæцы уынаффæ райста республикæмæ уайтагъд 3000 æфсæддоны арвитыны тыххæй. Казахстанмæ фидауынгæнæг тыхтæ арвитыны цæттæдзинады тыххæй фехъусын кодтой Сомихстон, Хъыргъызтан, Беларуси æмæ Таджикистан.
Фыццаг фæмардуæвджытæ
5-æм январы тыхон структурæты кусджытæ цæссыгкалæн газ æмæ резинæйæ нæмгуытæй дарддæр спайда кодтой æхсæн хæцæнгæрзтæй. Фæзындысты фыццаг фæмардуæвджытæ. Протестон акциты рæстæджы урæд æрцыдысты 5969 адæймаджы. Бынæттон информацийы фæрæзтæ фехъусын кодтой, зæгъгæ, ныхмæлæудтыты рæстæджы фæмард 164 адæймаджы, 2300 (се ‘мбис Алма-Атайы) хъыгдард баййæфтой, уыдонæй 80 адæймаджы сты уæззау уавæры. Тыхон структурæты кусджытæй фæмард 17 адæймаджы. Республикæйы президент Касым-Жомарт Токаев куыд банысан кодта, афтæмæй бæстæйы змæстыты хайад исынц фæсарæйнаг æмбæстæгтæ. Боевиктæ æрбацыдысты Афганистан, Æввахс Хурскæсæн æмæ Астæуккаг Азийæ. Афтæ ма фехъусын кодта, зæгъгæ, Алма-Атамæ æрбабырстой 20 мин фæсарæйнаг боевикы. Йæ ныхæстæм гæсгæ «гангстертæ æмæ террористтæ» уыдысты хорз ахуыр æмæ æххæст кодтой специалон центрæй цæуæг командæтæ. Уый ма загъта, зæгъгæ, протестгæнджытæй бирæтæ нæ дзырдтой казахаг æвзагыл. 10-æм январы Токаев фехъусын кодта, Казахстаны конституцион фæтк æндидзыд кæй æрцыд, уый тыххæй.
Бæстæйы уавæр æрбæстон кæнын бирæбæрцæй баст у ОДКБ-йы бæстæты фидауынгæнджытимæ. Политолог Руслан Бизяев куыд банысан кодта, афтæмæй ОДКБ-йы эффективонæй ауадзгæ операци равдыста, зæгъгæ, уый у æцæгæйдæр тыхджын æфсæддон-политикон блок, кæцыйы хъуамæ нымайой ныгуылæйнаг бæстæтæ.
«Казахстаны паддзахадон фæфæлдæхт саразын æнтыстджынæй куы рауадаид, уæд республикæ суыдаид Уæрæсейы ныхмæ ноджы иу плацдарм æмæ бæстæ та ныппырх уыдаид. Кæй зæгъын æй хъæуы, ахæм масштабон кризистæ хуымæтæджы нæ сæвзæрынц. Куыд уагæвæрд, афтæ сын вæййы бæрæг социалон-экономикон æмæ политикон разæууæлтæ, кæцытæ фæахъаз вæййынц уавæр контролы бынæй рахизын кæнынæн. Фæлæ уыимæ мах лæмбынæг нæ хъус дарæм уыцы процесстæм, кæцытæ фæстаг 20 азы дæргъы цæуынц постсоветон тыгъдады æмæ нæ бон у саразын иунысанон хатдзæг, зæгъгæ, ахæм проблемæтæй спайда кæнынц æддагон тыхтæ – Ныгуылæны бæстæтæ, иуæй-иу паддзахадтæ, кæцытæн бастдзинад ис экстремистон тыхтимæ», – банысан кодта Президенты администрацийы информацион-аналитикон управленийы сæргълæууæг Уазæгты Юри.
Эксперт Казахстаны сæвзæргæ уавæр абарста, цалдæр азы размæ Украинæйы цы процесс цыд, уыимæ. Уым дæр уыд бæрæг æнæразыдзинад экс-президент Виктор Януковичы политикæйæ, фæлæ уавæрæй спайда кодтой гарзджын бандæтæ, кæцытæ уый размæ сæхи цæттæ кодтой ацы цаумæ æмæ фактон æгъдауæй систы майданы сæйраг тых. Фæлæ Украинæйы хицауад куы фæивта, уæд социалон-экономикон проблемæтæ ноджы фæарфдæр сты, фæлæ уый нæ бахъыгдардта уыцы тыхты, кæцытæ спайда кодтой Януковичы лæмæгъдзинад æмæ украинæйаг паддзахаддзинадæй сæхи бæрæг геополитикон хæстæ среализаци кæнынæн. «Æз куыд хъуыды кæнын, уымæ гæсгæ, Казахстаны паддзахадон фæфæлдæхт саразын сæ къухты куы бафтыдаид, уæд уым дæр сæвзæрдаид Украинæйы уавæры хуызæн. Афтæ нымайæн ис, æмæ кæй уæвынад кодтой бæрæг организацигонд къордтæ, кæцытæ, цæрджыты æнæразыдзинады къахдзæфтæй спайда кæнгæйæ, бафæлвæрдтой уавæр сæ къухтæм райсын æмæ хæстон æгъдауæй хицауад бацахсынмæ», – банысан кодта политолог. Ирдæй бæрæг у уый дæр, æмæ процессы уæлдай активондæр хайадисджыты сæйраг хæс кæй уыд Казахстаны къухдариуæгадмæ антиуæрæсейаг хицауад æрбакæнын. Украинæйæ хъауджыдæр Казахстаны сæйраг фигуранттæ тынг нæ хицæн кодтой иу олигархæй дарддæр. «Януковичæй хъауджыдæр Казахстаны æмæ ОДКБ-йы бæстæты къухдариуæгад афоныл сре-акци кодтой æмæ нæ бауагътой негативон сценари саразын. Уыдонæн урокы хуызæн уыдысты Украинæйы цаутæ æмæ райстой раст уынаффæ. Æнæ Уæрæсейы æххуысæй, кæцыйæн ОДКБ-йы ис сæйраг роль, казахстайнаг хицауадæн йæ бон не суыдаид афтæ тагъд кризис аиуварс кæнын. Казахстаны сæ фæнд сæххæст кæнын сæ къухты куы бафтыдаид, уæд бæстæ ныппырх уыдаид, уымæн æмæ хæстон акциты хайад чи иста, уыцы активистты зынгæ хай уыдысты динон радикалтæ æмæ националистон тыхтæ. Абон Казахстан цы уынаффæтæ райста, уыдон уыдысты уæлдай оптималондæр, кæцы фадат дæтты бирæ уд-зиæнттæ æмæ бирæазон конфликт ма æруадзынæн», – загъта уый.
Уазæгты Юри куыд банысан кодта, уымæ гæсгæ фыццаг æмæ уæлдай карздæр этапыл ныридæгæн рацыдысты, æмæ дарддæр хицауадæн хъуамæ зонд-зонæн фæуа, постсоветон бæстæты, Венесуэлæйы æмæ æндæр бæстæты цы процесстæ цыдысты, уыдон. «Кæй зæгъын æй хъæуы, бæрæг къордты ахасты хъуамæ уагъд цæуа æндæргъуызон политикæ, цæрджытимæ ныхас кæнын æмæ уæлдай карздæр социалон-экономикон проблемæтæ аскъуыддзаг кæнын. Уæрæсейы фарсхæцынад дарддæр дæр уыдзæн æмæ иумиаг тыхтæй сæ къухты бафтдзæн ахæм трагеди мауал æруадзын. Уæрæсе раздæры Советон Цæдисы бæстæты Ныгуылæны æндæвдад фæтыхджындæр кæнын кæй нал бауадздзæн, уый бæрæг у казахстайнаг цаутæй дæр».
Казахстаны ОДКБ-йы фидауынгæнджытыл къухдариуæггæнæг Андрей Сердюков фехъусын кодта, зæгъгæ, операци æнтыстджынæй æххæст æрцыд. 13-æм январы Казахстанæй райдыдтой кæнын фидауынгæнæг тыхты.
Банысан кæнын ма хъæуы уый дæр, æмæ змæстытæ æмæ хуызджын революцитæ удзиæнттæ æмæ пырхæнтæй дарддæр кæй ницы æрхæссынц. Казахстаны цаутæ хъуамæ зонд-зонæн фæуаиккой бирæ бæстæты цæрджытæн дæр…
Мыхуырмæ йæ бацæттæ кодта
ДЖИОТЫ Екатеринæ
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.