Хуызджын революцитæ – гæвзыккдзинад æмæ æнамонддзинад хæссæг

(«Арабаг уалдзæгыл» сæххæст 10 азы)

Дæс азы размæ æндыгъд уавæр сæвзæрд Æввахс Хурскæсæны æмæ Цæгат Африкæйы. Революцион протестты сери схуыдтой «арабаг уалдзæг».  Ивгъуыд аз Тунисы официалон æмвæзадыл банысанчындæуыд уынгты æвзонг базаргæнæг Мохаммед Буазизийы трагикон амæлæтыл дæс азы сæххæсты бон. 2010 азы уый йæхи басыгъта, бынæттон чиновникы хивæнддзинады ныхмæ протесты нысанæн, кæцы йын сконфискаци кодта йæ товар, базарадон уагæвæрдтæ фехалыны тыххæй.

2010 азы Тунисы райдыдтой протесттæ, кæцытæ 2011 азы январы æркодтой бæстæйы президент Зин аль-Абидин Бен Алийы отставкæмæ. Уый паддзахады сæргъ лæууыд 25 азы. Уæдæй фæстæмæ бæстæйы цард бирæ февзæрдæр. Бæстæ ссис пысылмон террористты сæйраг æввонггæнæг. Цæуынц дзы æххормагдзинады ныхмæ змæстытæ. Гæвзыккдзинад, массон æгуыстдзинад æмæ коррупци. Адæм сæ фыртыхыстæй ногæй рацыдысты уынгтæм. Æрмæст 2020 азы дæс мæймæ тунисаг æмбæстæгтæй сæхи басыгътой 62 адæймаджы, фæлæ уыдоны кой ничиуал кæны, сæ номыл сын уынгтæ нал схуыдтой Буазизийы ахасты куыд уыд, афтæ. Экономикон кризисæй æмæ гæвзыкк царды уавæртæй фæллад адæм æлгъитынц «хъайтар-хъизæмаргæнæджы» æмæ йæ бинонты уæнгты, кæцытæ йын йæ амæлæтæй æрæмбырд кодтой бирæ финансон фæрæзтæ, фæрныг цард кæнынц Канадæйы æмæ уырдыгæй сидынц «тох адарддæр кæнынмæ». «Æз  æлгъитын Буазизийы. Уый у нæ сафæг», – арæхдæр дзурын райдыдтой рæнхъон тунисæгтæ.

Тунисы фæстæ, 2011 азы 25 январы спиллон калдта Египет, райдыдтой дзы уæрæхмасштабон протесттæ, кæцытæ фесты бæстæйы президент Хосни Мубаракы раппарынæй. Уый паддзахады сæргъ лæууыд 30 азы бæрц. Египеты фыццаг демократон æвзæрстытæ хицауадмæ æркодтой пысылмæтты афтæхуыйнæг «Братья-мусульмане»-ты. Уый фæстæ бæстæйы æрцыд æфсæддон фæфæлдæхт, кæцыйы фæстиуæгæн массон æгъдауæй бафхæрдтой «æфсымæрты». «Арабаг уалдзæг»-æн иннæ бæстæты уæлдай аккаг  ныхкъуырд радта Египет. Æфсæддонтæ сæ къухмæ райстой хицауад, æмæ 2014 азы Египеты президент ссис фельдмаршал Абдель Фаттах Ас-Сиси, кæцыйæн йæ бон ссис бæстæйы фæтк æрæвæрын æмæ æмбæстагон хæст ма æруадзын.

Египеты иууыл зынгæдæр историктæй иу Иссам Альдессуки дзуры, зæгъгæ, бæстæйы змæстытæ нæ уыдаид æнæ æддагон тыхтæй: «Кæй зæгъын æй хъæуы, уый у америкæйаг план, Кондолиза Райс куыд дзырдта, креативон хæццæдзинад. АИШ-ы нæ хъуыдысты тыхджын арабаг лидертæ, кæцытæ уыдысты сæ бæстæты æнæхъæндзинады гаранттæ. АИШ-ы фæндыд Цæгат Африкæ æмæ Æввахс Хурскæсæны паддзахадты адихтæ кæнын. Æмæ уый саразын та сæ бон уыд радикалон пысылмон къордты æххуысæй. Ас-Сиси ссис ахæм лидер, кæцы не ‘руагъта бæстæйы стыр зынгсирвæзт». Фæлæ ног хицауад, кæцы нал бауагъта «Братья-мусульмане»-йы архайд, абоны онг дæр иуварс кæнынц дæс азы размæйы цауты фæстиуджытæ. Экономикæ нырма дæр нæ сындидзыдта. Æмæ, кæй зæгъын æй хъæуы, Египет нымад нал цæуы цæгатафрикæйаг бæстæтæй иууыл æдасдæр паддзахадтæй иуыл. Радикалтæ хицауады куы баззадаиккой, уæд бæстæйы уыдаид динон фашизм, райдыдтаид дзы æмбæстагон хæст. Египеты цæрынц алыгъуызон конфесситы адæм, æмæ «Братья-мусульмане»-тæ та цæттæ уыдысты алкæимæ дæр хæст райтынг кæнынмæ. Сæ правленийы рæстæджы ныхмæлæудтытæ райдыдтой пысылмæттæ æмæ чырыстон диныл хæст адæмы ‘хсæн.

Уыцы аз январы мæйы протесттæ райдыдтой Йемены дæр. Протестты  фæстиуæгæн бæстæйы райдыдта æмбæстагон хæст. Кæцы нырма дæр урæд не ‘рцыд. Сабыр горæттыл фæсарæйнаг авиаци калы бомбæтæ, æххормагдзинад. Æгæрон масштабты гуманитарон кризис.

2011 азы февралы демонстрацитæ райдыдтой Бахрейны. Бæстæйы уæды хицауад бахъахъхъæныны тыххæй уырдæм баконд æцыдысты фæсарæйнаг æфсæдтæ. Революцийы карзæй ныцъист кодтой.

Уыцы рæстæджы спиллон калдта Ливи дæр. Сызмæстой, схæццæ кодтой бæстæйы цард. Иу адæмы кæрæдзиийы ныхмæ скодтой æмæ кæрæдзи цагътой. Раст уый æфсонæн бабырстой ардæм дæр НАТО-йы æфсæдтæ. 2011 азы 17-æм марты АИШ-ы уæды президент Барак Обама йæ раныхасы загъта: «Муаммар Каддафи хъуамæ ацæуа, æцæг хæстон операцийы сæйраг нысан уый нæу, фæлæ «гуманитарон кризис аиуварс кæнын æмæ æмбæстагон цæрджыты бахъахъхъæнын». «Уый (Каддафи) фесæфта легитимондзинад æмæ спайда кодта йæхи адæмы ныхмæ æфсæддон тыхтæй, уымæ гæсгæ АИШ-æн сæ бон нæ уыд иуварс баззайын», – фехъусын кодта Барак Обама.

Ливийы хæстон операцийы рæстæджы, æрмæст Триполы сæрыл тохты иу бонмæ фæмард 1.300 адæймагæй фылдæр. Адæмы фылдæр хай фæмард сты НАТО-йы хæдтæхджыты бомбæты бын, кæцытæ æххуыс кодтой растадонтæн. Хæстон операци ахаста авд мæйы бæрц æмæ уыцы æмгъуыдмæ блокы хæстон хæдтæхджытæ Ливимæ æртахтысты 26 мин хатты. 20 марты Муаммар Каддафи фæцæф, горæт Сиртæй машинæйыл куы фæцæйцыд, уæд, æрцахстой йæ æмæ йæ фыдмардæй амардтой. Æгæрыстæмæй ма йын йæ мард буарæй дæр фæхынджылæг кодтой. Гъе, уый та дын америкæйаг рæстдзинад æмæ демократи. Мæлæт æй æрæййæфта кæм райгуырд, уыцы горæты. Хъуыды йæ кæнын, телевизоры йæ куы æвдыстой, зæгъгæ, Каддафи фæмард, уæд АИШ-ы уæды паддзахадон секретарь Хиллари Клинтон йæ циндзинад æргомæй равдыста, æхсызгон хъыллист фæкодта æмæ загъта: «Мах æрцыдыстæм. Мах федтам. Уый у мард». Ливийы НАТО-йы хæстон операци официалонæй кæронмæ фæцис 2011 азы 31 октябры. Ацы цауты размæ регионы  иууыл хъæздыгдæр бæстæтæй сæ иу чи уыд, уый фактон æгъдауæй адихтæ ис хицæн анклавтыл, кæцытыл нæ контроль кæны централон хицауад. Цæгат Африкæйы Ливи уыд иууыл хъæздыгдæр арабаг бæстæтæй иу. Ливи ссис дидинкалгæ бæстæ. Каддафийы  рæстæджы дзы бензин ссис донæй асламдæр. Бæстæйы уыд лæвар ахуырад, медицинæ. Цæрджытæ нæ фыстой фатеры æмæ электроны рухсы аргъ. Нефть уæй кæнынæй æфтиæгтæ фаг уыдысты 6 милуан ливийагæн, кæцыты кусгæ бон фæуд кодта боны 14 сахатыл. Каддафийы рæстæджы æгуыстдзинады фæдыл пособи уыд 730 доллары. Сывæллоны райгуырды фæстæ бинонтæ истой 7000 доллары. Ног бацæргæ æмкъæйттæн фатер балхæныны фæрæзтæ уыдысты 20000 дол-лары.  Ливийаджы бизнес бакæнын бафæндыд, уæд ын хицауад фыста 20000 доллары æмæ афтæ дарддæр. Кад-дафи кæд диктатор уыд, уæддæр уымæн йæ бон ссис Ливийы иудзинад бахъахъхъæнын. Уый нал ис æмæ ливийæгты цард зындон фестад. АИШ, Европæ æмæ Персидаг донбакæлæны шейхтæ та дих кодтой ливийаг нефть æмæ газ.

   Ливийы хæстон архайдтытæ абоны онг дæр цæуынц. Амæттæгты æмæ лигъдæтты нымæцæн банымайæн дæр нæй. «Арабаг уалдзæджы» фæстиуджытæ  карзæй бавзæрстой Европæйы, континентмæ милуангай арабæгтæ æмæ африкæйæгтæ гуылф кæнын куы райдыдтой, уæд. Каддафи та контроль кодта  Африкæйæ Европæмæ цæуæг мигранттыл æмæ Евроцæдисы лидерты уый фæдыл  фæдзæхсгæ дæр кодта.

Уый фæстæ та Америкæйы Иугонд Штаттæ æмæ се ‘мцæдисонтæ бахъавыдысты  Сирийы ныппырх кæнынмæ. Бантыст  сын Сирийы адæмы кæрæдзийы ныхмæ скæнын. Бæстæйы æмбæстагон хæст райдыдта 2011 азы марты мæйы æмæ уæдæй фæстæмæ ам фæмард 100 мин адæймагæй фылдæр. Растадонтæ домдтой, цæмæй бæстæйы президент Башар Асад отставкæйы ацыдаид. 2012 азы 11-æм декабры информацион агентадтæ  фехъусын кодтой, зæгъгæ, Вашингтон нал нымайы Башар Асады Сирийы лидерыл æмæ сфæнд кодта растадонтæн хæстон æххуыс бакæнын. Асады дæр хъавыдысты Каддафийау амарынмæ. Фæлæ Сирийы хицауад æххуысмæ фæсидт Уæрæсемæ æмæ абон  Башар Асад бæстæйы сæргъ кæй лæууы, уый у Уæрæсейы стыр æххуысы руаджы, фæлæ бæстæйы террористтæй бынтондæр асыгъдæг кæнынæн абон дæр ныхдуртæ æвæрынц Иугонд Штаттæ.

«Хуызджын революцитæ» хорзæй кæй ницы æрхастой ацы арабаг æмæ Æввахс Хурскæсæны бæстæтæн, уый ирдæй зыны уыцы бæстæты адæмы абоны цардыл. Уыцы «революцитæ» та арæзт æрцыдысты АИШ æмæ йе ‘мцæдисонты æххуысæй. Æмæ æрмæст уæлдæр ранымад бæстæты цард не схæццæ кодтой, сæ нымæц у бирæ фылдæр.

Уæдæ 20 азы дæргъы ирон адæм цы зындзинæдтæ бавзæрстой, уыдонмæ дæр АИШ бахастой се стыр хайбавæрд. Гуырдзыстоны АИШ-æй ныфс куынæ уыдаид, уæд нæдæр Абхазмæ бауæндыдаид бабырсын æмæ нæдæр Хуссар Ирыстонмæ æмæ уыйас хъизæмæрттæ нæ бавзæрстаиккам. Дыууæ стыр паддзахадтæ – АИШ æмæ Уæрæсейæн, кæцытæм ис ядерон потенциал зæххы, уæлдæфы æмæ денджызы дæр уыд тынг тæссаг рæстæг. Америкæ æмæ НАТО-йы тыхтæй спайда кæнынмæ хъавыдысты Гуырдзыстоны пайдайæн.

Мыхуырмæ йæ бацæттæ кодта

ДЖИОТЫ Екатеринæ