Цæгат æмæ Хуссар Ирыстоны минæвæрттæ, Уанеты Захары номыл Хуссар Ирыстоны зонад-иртасæн институты зонадон кусæг, историк Хетæгкаты Яков æмæ цæгатирыстойнаг историк Бетрозты Азæмæт Сомихстоны ахуыр кæнынц рагон архивон къухфыстытæ. Фидæны ахуыргæндты уæрæсейаг-сомихаг университеты скæсæнзонынады институтмæ арвыста Уæрæсейы зонæдты Академийы Дзæуджыхъæуы зонадон центр Аланты фыссынады цыртдзæвæнтæ ссарыны сæраппонд. Уыдонæн уыдзæн сæ ахуыр аспирантурæйы адарддæр кæныны фадат дæр. Афтæ ма скæсæнзонынады институты рацæудзысты магистрон курсытæ дæр, нырыккон æмæ рагон сомихаг æвзаг сахуыр кæнгæйæ. Уый фæстæ кусдзысты куыд хъуыстгонд Матенадараны, афтæ æндæр архивты æфснайд æрмæджытимæ дæр. Нæ рагон историйы факттæ ссарыны тыххæй претенденттæ хъуамæ тынг хорз зоной ирон æвзаг. Сомихстонмæ арвитыны тыххæй сæ равзæрста сæрмагонд къамис.
Мах телефоны ныхс кодтам Хетæгкаты Яковимæ. Уый нын радзырдта йæ ахуыры тыххæй:
«Мах фестæм фыццаг семестр, дыккаг семестры фæтыхджындæр уыдзысты нæ ахуыры темптæ. Фæзындысты нын ног предметтæ, ног ахуыргæнджытæ. Фыццаг цыппар мæйы ахуыр кодтам сомихаг, персаг æвзæгтæ. Зонгæ кодтам ирайнаг филологиимæ. Кæй зæгъын æй хъæуы, ахуыр кæнæм регионы историон географи, фыццаг рады Ираны географи. Кусæм рагон тексттимæ, ныридæгæн сарæзтам фыццаг къахдзæфтæ.
Ис нын тынг тыхджын ахуыргæнджытæ, уыдон тырнынц махæн сæ егъау фæлтæрддзинад æмæ зонындзинæдтæ радтынмæ. Иртасæн архайд домы лæмбынæг æмæ бæстон куыст. Мах нырма æрæджы æрæвнæлдтам ацы куыстмæ, нæ фæндаджы райдианы стæм æмæ нæ ныфс ис фидæны кæй ссардзыстæм алайнаг фыссынады фæдыл æрмæджытæ. Банысан кæнын ма мæ фæнды уый дæр, æмæ Сомихстон кæй у диссаджы бæстæ, цыран цæрынц хæларзæрдæ адæм. Уыдон алыхатт дæр цæттæ сты адæймагæн баххуыс кæнынмæ», – банысан кодта Хетæгкаты Яков.
Йæ ныхæстæм гæсгæ, уый зоны ирон, уырыссаг, англисаг, гуырдзиаг æвзæгтæ, ныр ма сæм бафтдзæн сомихаг æвзаг дæр. «Æз дæн историк. Зонадмæ мæ бакодта мæ ахуыргæнæг, зынгæ ахуыргонд Гаглойты Юри. Уый мын алыхатт дæр дзырдта, зæгъгæ, сахуыр кæн дæхи гуырæнтимæ кусын. Æмæ æрбалæууыд уыцы бон. Уый у Матенадаран, мах райдыдтам тексттимæ кусын зынгæ ахуыргонд, профессор Гарник Асатряны фæрцы. Райдианы нын бамбарын кодта сомихаг тексттæ цы сты, цахæм шрифттæ уæвынад кæны, цахæм шрифтæй пайда кодтой кæцыдæр æнусæй кæцыдæр æнусы онг æмæ афтæ дарддæр. Уый фæстæ нæм æрбахаста расшифровкæмæ алыгъуызон тексттæй сыфтæ, куыд историон, афтæ аргъуанон тексттæ, кæнæ, æгæрыстæмæй, цардуагон тексттæ дæр. Иуæй-иутæ дзы фыст уыдысты рæсугъд къухфыстæй. Уыдысты нын æнцонкæсæн, уымæн æмæ хорз базыдтам сомихаг дамгъуат. Бирæ хатт та-иу нæм æрбахастой зындæр кæсæн тексттæ. Бирæты-иу дзы нæ зындысты кæцыдæр дамгъæтæ. Нæ ахуыргæнæг нын æххуыс кодта. Æниу нæ алыхатт дæр домдта, цæмæй нæхицæн нæ бон суа тексттæ бакæсын. Мах ардæм æрцыдыстæм ахуыр кæнынмæ, стыр ныфс нæ æвæрынц. Уый у ирон зонады историйы ирддæр цаутæй иу. Мах стæм дыууæйæ. Мæхæдæг æмæ Цæгат Ирыстонæй мæ хорз хæлар, историк Бетрозты Азæмæт. Ныфс нæ ис нæ фæстæ махæй хуыздæр æмæ курдиатджындæр иртасджытæ кæй ахуыр кæндзысты ацы фарст. Иумиагæй куыст у тынг цымыдисон. Матенадараны архивы фондæн сæ 40 проценты ракодтой нымæцмæ. Уымæ гæсгæ мах нæ хъæуы рагон чингуыты æрмæджытæ агурын. Уымæн æмæ рæстæджы цыдимæ тынг базæронд сты. Аланты тыххæй æрмæджытæ агурæм æрмæст рагон сомихаг цахæмдæр гуырæнты нæ, фæлæ асæтуккаг æнусы рæстæджы дæр. Уыдон сты алайнаг фыссынады цыртдзæвæнтæ æмæ, æгæрыстæмæй, кæд сомихаг æвзагыл арæзт сты, уæддæр хорз уаид куы сæ ссариккам. Уымæн æмæ къорд гуырæнтыл куы æууæндæм, уæд 10-æм æнусы алантæн уыд сæхи фыссынад. Фæлæ махæн нæ къухы цъус хуызæгтæ ис. Тырнæм æмæ сæ агурдзыстæм, афтæ ма уый размæ зындгонд чи нæ уыд алайнаг историйы фæлæ нæ фыдæлтимæ баст чи сты, ахæм историон æрмæджытæ», – радзырдта Хетæгкаты Яков.
Уый куыд загъта, афтæмæй Сомихстоны ирæттæм дарынц хорз ахаст æрмæст зонадон дунейы минæвæрттæ нæ, фæлæ хуымæтæджы адæм дæр. Фæзæгъынц, зæгъгæ, дам, нæ фыдæлтæн уыд тынг æнгом ахастытæ.
Хетæгкаты Яков тынг райгонд у историк, меценат, базарадон хæдзар «Чиба»-йы къухдариуæггæнæг Цыбырты Къахаберæй. Йæ финансон æххуысы фæрцы, зæгъгæ, ахуыр кæнæм æмæ цæрæм Сомихстоны.
Бæрæг куыд у, афтæмæй Сомихстоны архивты бирæ æрмæг ис аланты тыххæй æмæ нырмæ дæр хъуыд ахæм ахсджиаг къахдзæф саразын. Сомихаг ахуыргæндты ныхæстæм гæсгæ, сæм æрцæуынц Цæцæн æмæ Мæхъæлы Республикæты минæвæрттæ. Фæлæ, дам, нæ архивты ирæтты фыдæлты историйы тыххæй бирæ фылдæр æрмæджытæн ис ссарæн. Ныфс нæ ис, сæ къухты кæй бафтдзæн бирæ ног зонæнтæ ссарын. Матенадараны фонды ис 17 мин рагон къухæйфыстæй фылдæр æмæ 100 мин зæронд архивон документы. Сомихаг къухæйфыстытимæ уым æфснайд сты уырыссаг, латинаг, арабаг, рагон сирийаг, грекъаг, япойнаг, осмайнаг, персайнаг æмæ æндæр æвзæгтыл 2000 къухфыстæй фылдæр.
«Сомихаг æмæ ирон æвзаг дæр æххæстæй чи зоны, æрмæстдæр уымæн суыдзæн йæ бон æрмæджытæ ссарын, кæцытæ хурмæ ракалдзысты нæ фыдæлтæ – алантæм хауæг бирæнымæц фарстатæ. Алантæ сæ фæд ныууагътой æрмæст кавказаг адæмты историйы нæ, фæлæ ма Европæ æмæ Азийы адæмты историйы дæр. Сæрмагондæй, ныртæккæ махæн цымыдисон у аланты фыссынады цыртдзæвæнтæ ссарын. Уый хъæуы мах æмæ йæ нæхицæй дарддæр ничи сараздзæн», – банысан кодта Уæрæсейы зонæдты академийы Дзæужыхъæуы зонадон центры директор Цыбырты Алексей.
Нæ зæрдæ зæгъы ацы дыууæ æвзонг адæймагæн, цæмæй нæ адæмы истори иртасыны сæ къухты бафта стыр æнтыстытæ.
ДЖИОТЫ Екатеринæ
