Æрæджы рухс федта ХИПУ-йы профессор, филологон зонæдты кандидат, РХИ-йы зонæдты сгуыхт кусæг, Хетæгкаты Къостайы номыл паддзахадон премийы лауреат Дзабиты Зарбеджы чиныг «Тугæй æлхæд хæдбардзинад». Ары дзы, гуырдзыйы ныхмæ тохы сæ туг цы фæсивæд ныккалдтой, уыдоны рухс ном.

Йæ редактор у профессор Хуыгаты Илья. Чиныг фыст у 1989 азæй 1992 азмæ Хуссар Ирыстоны цы трагикон цаутæ æрцыд, уыдоны бындурыл. Æмæ цаутæ, кæд аивадон лите-ратурæйы хуызы æвдыст цæуынц, уæддæр сын, æцæгæйдæр, бынат уыд иу кæнæ иннæ ран Хуссар Ирыстоны зæххыл, иу кæнæ иннæ хъæуы. Иудзырдæй, сты документалон.

Чиныджы зынгæ бынат ахсынц топонимон фарстытæ дæр: Дзабийы-фырт зонадон æгъдауæй бæлвырд кæны, Хуссар Ирыстон æмæ Гуырдзыстоны бирæ хъæутæ æмæ горæтты нæмттæ ирон æвзагæй кæй равзæрдысты, æмæ нæ рагфыдæлтæн а-зæххыл арф уидæгтæ кæй уыд, уый.

Фыццаг сæргонд «Мæ фæдзæхст – æрмæстдæр маргæ»-йы автор æвдисы гуырдзиаг-ирон хæсты райдианы гуырдзиаг хъæуты цы трагикон цаутæ цыд, уыдоны. Автор фыссы: Мегъврекъисы хъæуы хæдзæрттæй хицæн кодта иу. Уый уыд урсцагъд. Йæ бахизæнæн рахисæрдыгæй фарс авгыл фыст уыд сæхи æвзагыл «Колхозы правлени». Ацы фыстыл чидæр дур фæкодта æмæ йæхи мидæг ныффæстытæ. Бахизæнæн галиуæрдыгæй та уыд æндæр фыст: «Сæрибар Гуырдзыстоны штаб». Хæдзары уæтты, къæлидоры æмæ уынджы æнæдаст адæм хъомпал кæнынц, цæуылдæр тыхстысты. Сæ иуæй-иутæ сæ сахаттæм æркæс-æркæс кæнынц, хатт кæрæдзи ныллæг хъæлæсæй афæрсынц: «Куыд æрæгмæ цæуы? Мацы фыдбылыз ыл æрцæуа?.. Штабы хатæны фынджы фарсмæ рæбынæй бадт иу нæлгоймаг инæлары формæйы. Йæ разы   уыд гæххæтт æмæ йыл  къарандасæй цыдæртæ хъулæттæ кодта. Уыцы фынджы акомкоммæ ма цы фынг уыд, уый фарсмæ дыууæрдыгæй дæр бадт цалдæр боцъоджыны. Адонæй дæр алчи йæ сахатмæ æркæс-æркæс кæны, бæрæг уыд, æнхъæлмæ кæсынæй бафæлладысты… – Æрбацыд, æрбацыд Звиад! – æрбайхъуыст къæлидорæй удисæджы хъæргæнæгау. Боцъоджынтæ фестадысты, æмæ йæ размæ лыгъдысты æзфæрзадæронæй. Фæлæ фынджы сæр чи бадт, уымæй раздæр машинæмæ ничи бахæццæ, йæ дуар ын бакодта æмæ хъæрæй загъта: Æгас нæм цæуæд Гуырдзыстоны сæрибармæкæнæг фæтæг!.. Сарæх сты гæрæхтæ, æмæхст. Хъуысы фæйнæрдыгæй: «Звиад, Звиад, не стыр хуыцау, нæ хур, нæ ирвæзынгæнæг…».

Уый автор кæны ирон адæмы цыфыддæр знæгтæ Гамсахурдия æмæ Къванталианийы кой, кæцытæн се ‘хсæн рауад ахæм ныхас: – Батъоно Звиад, дæу æмæ райгуырæн Гуырдзыстоны сæрибары сæрвæлтау æз алцыдæр сараздзынæн. – Сараздзынæ, кæд æмæ дæ фæнды «Самачаблойы» хицау суæвын, уæд. Дыккаг: хæдзæртты судзын фæуадзут, чи хæцы, ирæттæй фылдæр чи мары, уыдонæн сæ раттут. Ма ауæрдут марыныл. Мæ фæдзæхст уын у: æрмæстдæр – маргæ. Уыдоны æвварс чи хæцы нæхицæй, уыдоныл дæр ма аурæдут. Иу хатт, иннæ хатт махæн нæ сæрибардзинад фесæфы ацы хъæддаг ирæтты тыххæй. – О, фæлæ алы гуырдзиаг хæстон дæр мары ирон адæймаджы æмæ алкæуыл не ‘ххæссынц ирæтты хæдзæрттæ æмæ цы бакæнæм? – Фыццаг рады, фылдæр ирæттæ чи амара, уымæн. – Хæсты сæ цæмæй базондзыстæм, чи амардта ирон æмæ чи нæ амардта, уый? – фæрсы йæ инæлар. – Æрбахæссæд мардæн йæ сæр кæнæ йæ хъус. Алы къордæн дæр ис хицау æмæ сæ нымайæд. – Æз сæ нымайын, иууылдæр мæм фыст цæуынц, – сæрыстæрæй дзуры Търабахи. – Цыфæнды сæ нымай, уæддæр нырма æз æмæ Виройæн цы бантыст, уый сымахæн нæ бантыст, – æппæлы Викенти.

Сæргонд «Хуыцауæхсæв»-ы Дзабийы фырт  равдыста ирон адæмы хъизæмæрттæ Дзауæй-Цхинвалмæ фæндагыл. «Машинæтæ халы хуызæнæй лæууыдысты Гуфтайы ног хидæй суанг Итраписы хъæуы уæллаг кæронмæ. Бæлццæттæй бирæтæ суазал сты æмæ артмæ сæхи тавтой. Бирæтæ дзы сæххормаг сты æмæ сæ зонгæты ныллæг хъæлæсæй афæрсынц, зæгъгæ, къæбæр дæм ницы ис?» Уыцы æндыгъд рæстæджыты машинæты хизын кодтой БТР-тæ. Бæлццæттæй сæ иу Сергей афтæ бакодта, зæгъгæ, æз цæуын Цхинвалмæ, фæлæ йæ ныфс чи нæ хæссы, уыдон лæууæт æмæ йæ уæзласæн машинæйы кабинæмæ схызт. Уый ауынгæйæ, лæппутæ дæр схызтысты. Фæлæ фæлтау куынæ рацыдаиккой. Куртайы хъæуы сидзæрдоны раз фæндаг цæхгæрмæ къахт кæй уыд, уымæ гæсгæ машинæ дзыхъхъы смидæг. Бæргæ ма архайдтой йе скусын кæныныл, фæлæ… уæдмæ сæ уæлхъус алæууыдысты гуырдзиаг лæгхортæ æмæ… Гуырдзиаг фашисттæ сæ сæргъ лæгмар «Виро» афтæмæй лæппутæн цы фыдмитæ фæкодтой,  уыдон диссагæн дзуринаг сты, зæрдæ фæцæйтоны сæ коймæ дæр. «Уацайраджы баластой æмæ йæ бандоныл æрæвæрдтой. Бандоны чъылдыммæ йын сбастой йæ къухтæ, йæ къæхтыл ын анцадысты фæйнæрдæм æмæ зæххы цы къæбæлтæ къуырд уыд, уыдоныл сæ бабастой, сæ иу та йын ныххæцыд йæ сæрыл, цæмæй йæ ма змæлын кодтаид. Гуырдзиаг лæгмар Бежан кард райста йæ къухмæ, лæппуйы ныхы сæрты йæ æрбауагъта… Бежан сæрыхъуынтыл схæцыд, сæры царм стигъы… Йæ сæр йæ риуыл æрхауд… Сæры стджыты æхсæн кард нытътъыста æмæ йын йæ кæхцыл схæцыд… Сæры стæг ацис цыппар дихы…». О, цас тæригъæдтæ æрцыд ацы фæндагыл… Автор ирдæй равдыста ирон лæппуты сæ амæлæты размæ дæр сæ зоныгуылтыл кæй не ‘рлæууын кодтой гуырдзиаг лæгсырдтæ, уый.

Дзабийы-фырт йæ чиныджы фыссы Тлиахъанайы хъæу гуырдзы куы басыгътой, уыцы цаутыл.

Сæргонд «Цæуыл дзурынц топонимтæ»-йы автор æрдзырд-та иу кæнæ иннæ горæты, хъæуы нæмтты равзæрды тыххæй. Иудзырдæй, Дзабиты Зарбег йæ чиныджы ирдæй равдыста гуырдзыйы аххосæй ирон адæм цы тухитæ бавзæрстой, уыдон. Зæгъын хъæуы уый дæр æмæ автор егъау куыст кæй бакодта. Хорз уаид æмæ ахæм чингуытæй уацтæ хаст куы æрцæуиккой Хуссар Ирыстоны скъолаты ахуыргæнæн чингуытæм. Уадз, æмæ рæзгæ фæлтæр зоной нæ цыфыддæр знæгты аххосæй ирон адæм цы уæззау фæндæгтыл рацыдысты, уыдæтты тыххæй. Банысан кæнын хъæуы уый дæр, æмæ Дзабийы-фырт дæргъвæтин гуырдзиаг-ирон хæсты дæргъы кæй уыд йæ радтæг адæмы фарсмæ. Зæгъын ма хъæуы уый дæр æмæ йæ фырт Константин уæззау цæф кæй фæцис знæгты ныхмæ тох кæнгæйæ. Зарбег ма абоны онг йæ чиныгкæсджытæн балæвар кодта 14 чиныджы, уыдоны нымæцы: «Чеселтгом», «Ирон адæмон медицинон терминологи», «Ирон æвзаджы фразеологион дзырдуат» æмæ æндæртæ.

Дзабиты Зарбегæн  зæгъын хъæуы бузныджы ныхæстæ ахæм хъæуæг чиныг ын мыхуыры кæй рацыд, уый тыххæй.

ДЖИОТЫ Екатеринæ

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.