Къуырисæры, 18-æм марты Ереды трагедийыл æххæст кæны 33 азы.
Йæ амæттæгты рухс нæмттæ мысыдысты Цхинвалы 6-æм астæуккаг скъолайы. Мысæн мадзал сорганизаци кодта ацы скъолайы ирон æвзаг æмæ литераутрæйы æвæллайгæ ахуыргæнæг, РХИ-йы сгуыхт ахуыргæнæг Дыгъуызты Лианæ. Кæй зæгъын æй хъæуы, йæ фарсмæ балæууыдысты уагдоны директор Гæззаты Юринæ, ирон æвзаджы ахуыргæнæг Дыгъуызты Заринæ æмæ æндæртæ. Мадзалмæ æрбацыдысты «1989-2008 азты РХИ-йы территорийыл хæстон архайдтыты рæстæджы инвалидтæ æмæ фæцæфуæвджытæн æххуысы фонд»-ы сæрдар Плиты Мадинæ, трагедийы бабынуæвджыты хиуæттæ – Дыгъуызты Важайы цардæмбал, республикон æхсæнадон хæрзаудæн фонд «Память»-ы сæрдар Тедеты Заринæ, Гæджиты Таймуразы цардæмбал Дзабиты Маринæ (трагедийы ма бабын йæ тиу дæр), Джиголаты Мураты хо Мзия, Джиголаты Иваны хо Донарæ, Тъехты Чермены хо Земæ, Æвзонг натуралистты республикон станцы минæвæрттæ, скъолайы ахуыргæнджытæ æмæ ахуыргæнинæгтæ.
Мадзалы архайджытæ уыдысты 8,10 æмæ 11-æм кълæсты ахуыргæнинæгтæ. Амыдтой йæ 11-æм къласы ахуырдзаутæ Хуыбецты Амандæ æмæ Битеты Алан.
Мадзал байгом кодта Дыгъуызты Лианæ. «Ереды трагедийы амæттæгты рухс нæмттæ никуы вæййынц рох. Сывæллæттимæ ауадзæм беседæтæ. Æрæввахс та кæны 18-æм март æмæ та нæ зæрдæтæ уæлдай рыст кæнынц. Уыцы бон уæззау, æбуалгъы трагеди æрцыд. Мах нæ ивгъуыд хъуамæ зонæм, науæд йæ ивгъуыд чи ферох кæны, уымæн хорз фидæн нæ вæййы. 1920 азы 13 Коммунары амарынæй 70 азы фæстæ гуырдзиаг тыхæйисджытæ сфæлхатт кодтой сæ фыдракæнд æмæ амардтой æнæаххос 12 лæппуйы», – загъта уый.
«Хъыгагæн, Ирыстоны ногдæр историйы бирæ трагикон бонтæ ис. Нæ фыдбоны сыхæгтæ цæрæнбонты дæр стыр æхцондзинад истой ирон лæджы туг ныккалынæй, нæ зæххæй нын атона кæнынæй. Æнусты дæргъы сæ æнæгъæддаджы фыдмитæн зæгъæн дæр нæй. Иу æнусы дæргъы ирон адæмæн сарæзтой цалдæр геноциды. Бирæ фыдбонтæ фервитын кодтой гуырдзиаг тыхæйисджытæ ирон адæмæн. Уыцы фыдбонтæй иу у 1991 азы тæргæйтты мæйы 18-æм бон. Ацы уалдзыгон æнамонд бон Ереды хъæуы гуырдзиаг тугмондаг сырдтæ фыдмардæй амардтой æнæаххос дыууадæс лæппуйы. Сæ амарыны аххосаг уыд, æрмæстдæр ирæттæ кæй уыдысты, уый». Ахуыргæнинæгтæ бакастсты бабынуæвджытыл ирон поэттæ Хъодалаты Герсан, Хуыджеты Азæ, Плиты Феликс æмæ æндæрты фыст æмдзæвгæтæ. Фæлитой, тугмондаг гуырдзиаг абырджытæ æнæхотых адæймаг амарынæй, фæлитойдзинадæй никæмæ бахæлæг кæндзысты, сæхæдæг дæр ыл сæттынц. Æгæрыстæмæй, ирон адæмæй иууыл фылдæр кæй рæстæджы фæцагътой, сæ уыцы раздзог – урс рувас Эдуард Шеварднадзе йæхæдæг дæр басаст, афтæ кæй у, ууыл:
Трагедийы амæттæгтæ уæлдай тæригъæддагдæр уымæн сты, æмæ хъизæмаргæнджыты хъысмæтæй æртæ азы бæрц кæй ницы бæрæг уыд. Æрмæстдæр 1993 азы РХИ-йы Мидхъуыддæгты министрад æмæ прокуратурæйæн ссис сæ бон се стæгдартæ ссарын. Дыууадæс дæр се ‘нусон бынат ссардтой Згъудеры уæлмæрды. Се ‘ппæт дæр уыдысты Цхинвалы районæй – уæллаг Чере, Къоркъула, Сатихъар æмæ Дменисы хъæутæй.
Экраныл æвдыст цыдысты сæ къамтæ дæр.
«Цал æмæ цал ныййарæджы скодтой саутæ, цал сабийы систы сидзæры ном хæссæг, цал ирон сылгоймаджы хæссынц идæдзы ном… О, ныййарæг мад, куыд фидар æмæ фæразон разындтæ! Фæзæгъынц, зæгъгæ, дам, хъæбулы мæлæтæн арс дæр нæ фæразы. Фæлæ ирон Мад бафæрæзта, арсæй тыхджындæр разынд. Нæ бары ирон мад йæхицæн дæр æмæ хъæбулæн дæр æгаддзинад, худинаг сæрмæ æрхæссын»
Æрæмбырдуæвджыты раз раныхас кодта скъолайы директор Гæззаты Юринæ. «Стыр бузныг абоны мадзалы организатортæн, хайад дзы чи райста, уыдонæн. Мах хъуамæ зонæм уæлахиз нæ къухты цы стыр аргъæй бафтыд, уый. Тынг бирæ зындзинæдтæ бавзæрстой нæ лæппутæ уал азы дæргъы. Сывæллæттæ, уæ зæрдыл дарут Ирыстоны рæзгæ фæлтæрты рæсугъд фидæны сæраппонд сæ сæртæ нывондæн чи æрхастой, уыдоны тыххæй», – загъта скъолайы директор.
Ацы скъолайы ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнæг Цхуырбаты Луизæ дæр зæрдæмæхъаргæ ныхæстæ загъта мадзалы хайадисджытæн. «Бæргæ нæ ахæм æнкъард мадзæлттæ уадзыны сæр куынæ хъæуид. Макуы ферох кæнут Ереды, Зары трагедиты тыххæй. Абон сымах ахæм хорз уавæрты ахуыр кæнут, уыцы хъæбатыр лæппуты фæрцы. Нæ Ирыстон рæсугъд сомбоны тыххæй тынг бирæ туг ныккалдта æмæ уæ уыцы хъуыддаг рох макуы уæд. Сæ ном сын макуы фæхудинаг кæнут», – загъта уый.
Плиты Мадинæ куыд радзырдта, афтæмæй сæ бирæ фæагуырдтой. Сæхиуæттæ хъуыстой алыгъуызон дам-думтæ. Чи дзырдта, зæгъгæ, сæ скодтой цагъайрæгтæ æмæ сæ кусын кæнынц шахтты куы Душеты, куы Мереты æмæ куы та кæм. Æрмæстдæр 26 мæйы фæстæ, зæгъгæ, базыдтам Ереды карьеры цур ныгæд кæй сты, уый.
Дыгъуызты Лианæйæн бузныджы ныхæстæ загъта Æвзонг натуралистты станцы ахуыргæнæг Тедеты Ингæ, ахæм мадзал кæй сорганизаци кодта, уый тыххæй «Сывæллæттæ, сымах амондджын стут, Лианæ Барисы чызджы хуызæн ахуыргæнæг кæмæн ис. Дис кæнын, уыйбæрц кусын йæ бон куыд у, куыд æххæсы алцæуыл дæр. Иунæг нысаниуæгджын боны фæрсты дæр никуы ахизы. Æрæджы нæ уæлæмхас уагдон ауагъта мадзал «Зон, дæ райгуырæн бæстæ», зæгъгæ. Уым хайад райстой Лианæйы хъомылгæнинæгтæ дæр æмæ та сын ам дæр саккаг кодтой 1-аг къæпхæны диплом. Стыр бузныг, ахуыргæнæг».
Æмдзæвгæтæ зæрдæмæхъаргæйæ бакаст Лианæйы хъомылгæнинаг, ПТРК «ИР»-ы проект «Дзырд»-ы уæлахиздзау Чилæхсаты Азæмæт. Зарæг сæххæст кодта 10-æм къласы ахуырдзау Гуыбеты Виктория.
Дыгъуызты Лианæ дæр арфæйы ныхæстæ загъта æрæмбырдуæвджытæн, кæй æрбацыдысты мадзалмæ.
Джиоты Екатерина
