Йæ намыс ын разынд цардæй зынаргъдæр
Фæндондзинад æмæ намысы тых, гæнæн ис, æркæной уымæ, æмæ адæймаг суа æцæг хъайтар. Уымæн ирд цæвиттон – Даниил Кютинен. Уый уыд хуымæтæджы адæймаг, цардис йæ намысмæ гæсгæ. Рацыд 80 азы, фæлæ йæ саразгæ ми абоны онг дæр нæ ферох. Нацийы хаттмæ гæсгæ уыд финаг. А-дунемæ фæзынд 1883 азы. Цард Ленинграды Большеохотинскаг проспекты. Куыста дзулфыцæн заводы. Ленинград блокадæйы куы бахаудта, уæд ыл цыдис 59 азы æмæ дарддæр дæр куыста дзулфыцæгæй.
Блокадæйы райдайæнмæ горæты уыд цъус продукттæ. Тагъд фæуд кодтой хæлцадон продуктты фæсауæрцтæ. Июлы æмбисы карточкæтæм гæсгæ кусджытæн лæвæрдтой 800 граммы дзул æмæ сæ даринæгтæн та – 500 граммы. Фæлæ куыдфæстагмæ, дзулы нормæ бæрæг фæкъаддæр ис. Даринæгтæ æмæ сывæллæттæн дзулы нормæ уыд 125 граммы. Дзул йæхдæг дæр йе сконд фæивта, кодтой йæ алыгъуызон хæццæ фæрæзтæй. Целлюлозæ æххуыс кодта дзул фестырдæр кæнынæн.
Дзулфыцæг Даниил куыстæй здæхгæйæ, уыдта мæллæг æмæ æххормаг адæмы. Йæхи цæстæй уыдта, йæ сыхæгтæ куыд мардысты, æппынæдзух дзы кæйдæр куыд ныгæдтой, уыдæттæ. Хъуыста æххормаг сывæллæтты кæуын. Куысты та-иу æрбаййæфта дзулы хæрздæф. Уый уыд цæхгæр хицæндзинад: æххормагдзинад æмæ ногфых дзулы аромат. Зын ахъуыдыгæнæн у, куыд зын уыд æххормаг адæймагæн дзул фыцын æмæ дзы уыимæ дæхицæн, æгæрыстæмæй, иу чысыл къæбæр дæр уæлдай ма райсын. Дзулфыцæг райдыдта йæ тыхтæ сафын, смæллæг, æрмæстдæр ма уыд йæ раздæры аууоны хуызæн. Фæлæ раздæрау уыд намысджын. Нымадта афтæ, зæгъгæ, йын бар нæй йæхицæн уæлдай дзулы лыггаг райсын, уымæн æмæ уæд æндæр адæймаджы йæ чысыл нормæ дæр нал фæуыдзæн æмæ стонгæй амæлдзæн.
1942 азы 3-æм февралы Даниил Кютинен æххормагæй амард йæ куысты уæлхъус. Йæ амæлæты æвдисæндары фыст уыд, йæ амæлæты аххосаг – дистрофи.
Кютиненæн намыс разынд йæ цардæй зынаргъдæр, йæ саразгæ ми у æцæг хъай-тардзинад. Баныгæдтой йæ Шуваловы уæлмæрды. Йæ ном хаст æрцыд Ленинграды блокадæйы мысæн чиныгмæ.
«Адджын сыджыт»
1941 азы 8-æм сентябры Алексей Бадаевы номыл æфтауцдæттыл немыцаг тыхæйисджытæ бомбæтæ куы æркалдтой, уæд дзы цыдæриддæр хæлцадон продукттæ уыд, уыдон иууылдæр басыгъдысты. Æфтауцдæтты территорийыл уыд 1,5 мин боцкъæйы дон, 300 асыччы та – змис.
Зынгсивæрзты фæстæ фæзынд ахæм зындгонд миф, зæгъгæ, æфтауцдæттæ куынæ басыгъдаиккой, уæд Ленинграды æххормагдзинад нæ уыдаид. Басыгъдысты, дам, хæлцадон продуктты егъау фæсауæрцтæ. Фæлæ ацы миф раст нæ уыд. Зынгсивæрзты онг уым уыд 3 мин тоннæйы ссад, æмæ 2,5 мин тоннæйы та – сæкæр. Хæлцады ацы фæсауæрцтæ горæтæн уыдаиккой æрмæстдæр 2-3 боны фаг. Баконд æрцыд уголовон хъуыддаг. Фæдагуырд цыд иу къуырийæ къаддæр.
Фæлæ зæгъын хъæуы, ацы зынгсирвæз-тимæ баст блокадон горæты историйы æндæр фарсы тыххæй дæр. Хъуыддаг уый мидæг ис, æмæ зынгсирвæзты рæстæджы чи басыгъд, уыцы 2,5 тоннæйы сæкæр æнæхъуаджы нæ фæцис. Чи басыгъд æмæ дон кæуыл ныккалд, уыцы сæкæр зынгсирвæзты бынаты схæццæ сыджытимæ. Æххормаг ленинградæгтæ куы стыхстысты, уæд уырдæм цæуын райдыдтой æмæ хордтой, сæкæр кæм ахъардта, уыцы сыджыты. Ацы «адджын сыджыт» кæй цард аирвæзын кодта, уыдонæй иу афтæ дзырдта: «Мæ мысынады баззад ацы сыджыты ад. Абоны онг дæр мæм афтæ кæсы, цыма æз хордтон сойджын къæдор. Æнкъардæуыд, æгæрыстæмæй, адджын ад нæ, фæлæ сойджын цыдæр, гæнæн ис, æмæ дзы нæлхæ дæр уыд».
Бирæтæ хордтой сыджыт, бирæтæ та-иу сыджыты ахастой бедраты, голджыты æмæ, æгæрыстæмæй, базы цъæртты дæр. Сыджыт фыхтой, ныффæрсыгътой-иу æй æмæ нуæзтой змæст, фæлæ ирвæзынгæнæн адджын дон. Æххормагæй чи мард, уыцы адæмы хъуыдысты калоритæ, цыфæнды аргъæй дæр. Ленинградаг чысыл лæппутæ æмбырд кодтой «адджын сыджыт» æмæ йæ ивтой дзулыл. Дзулы чысыл лыггагыл лæвæрдтой дыууæ кружкæ сыджыт. «Бадаеваг» сыджыт уæй кодтой, æгæрыстæмæй, сау базары дæр! Юморимæ йæ хуыдтой «бадаеваг продукт». «Продукты» аргъ баст уыд зæххы фæлтæримæ. Уæллаг фæлтæр уыд зынаргъдæр, фылдæр сæкæр дзы кæй уыд, уымæ гæсгæ. Æмæ дæллаг фæлтæр та уыд асламдæр, уымæн æмæ уым къаддæр сæкæр ахъарыд.
***
Ленинграды блокадæйы азты горæты соккупаци кодтой æрмæст немыцаг æфсæдтæ нæ, фæлæ ма се ‘мцæдисонтæ – финаг æмæ испайнаг æфсæддон баиугæндтæ дæр.
***
Æгæрыстæмæй, блокадæ, немыцаг авиацийы æппынæдзух æрбатахтытæ æмæ артиллерион æхстытæм æнæ кæсгæйæ, адæм арæзтой сæ цард. Блокадæйы рæстæджы официалонæй регистраци æрцыд 14878 къайы.
***
Хæсты фæстæ куыд рабæрæг, афтæмæй блокадæйы азты Ленинградыл рауагътой 150 мин артиллерион снаряды, авиаци та йыл æрæппæрста 107 мин бомбæйы бæрц.
***
Æппынæдзух æхстытæм æмæ æххормагдзинадмæ æнæ кæсгæйæ, ленинградæгтæ тырныдтой горæты нормалон цард бахъахъхъæнынмæ. Зæгъæм, горæты куыста Комиссаржевскаяйы номыл театр.
***
Блокадæйы рæстæджы Ленинграды цæрджыты æппынæдзухдæр ластой горæтæй. Æдæппæтæй эвакуаци æрцыдысты 1,5 милуан адæймаджы, ома, ленинградаг цæрджыты æмбисы.
Нæ уацх.
