12-æм апрелы дунейы банысан кæнынц Космонавтикæйы бон. Ацы нысаниуæгджын боны цытæн нæ республикæйы дæр уагъд æрцæуынц алыгъуызон мадзæлттæ.
Цымыдисон мадзал уагъд æрцыд Æвзæнгты республикон библиотекæйы дæр. Мадзалы хайад райстой нæ горæты 6-æм астæуккаг скъолайы 9-æм æмæ 5-æм кълæсты ахуыргæнинæгтæ сæ ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнджытæ Дыгъуызты Лианæ æмæ Чилæхсаты Залинæйы сæргълæудæй. Библиотекæмæ фæуазæг сты философон зонæдты кандидат Дзугаты Къоста, Абайты Васойы хæдзар-музейы директор Остъаты Мадинæ, Юрий Гагаринæн фыццаг сæмбæлæг Гасситы Ахмæты хиуæттæ Гасситы Тамерлан æмæ нæ горæты 12-æм астæуккаг скъолайы ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнæг Гасситы Дуся, РХИ-йы Культурæйы министрады библиотекæты куысты фæдыл сæйраг специалист Тедеты Мери, Хуыцъейы хъæуы культурæйы хæдзары сæргълæууæг Цхуырбаты Галинæ, ХИПУ-йы студенттæ æмæ æндæр уазджытæ.
Æвзæнгты республикон библиотекæйы директор Дриаты Нателæ бузныг загъта æрæмбырдуæвджытæн мадзалмæ кæй æрбацыдысты, уый тыххæй. Уый фæстæ æрдзырдта Юрий Гагарин йæ рухстауæг мидбылхудтимæ дунейы фыццаг хатт космосмæ кæй атахт, уый тыххæй. «Ис нын программæ «Ирыстоны зынгæ адæймæгтæ», зæгъгæ. Ацы циклы фæлгæтты ацы аз ауагътам мадзал номдзыд инженер Гаглойты Рутены тыххæй. Æмæ абон та программæйы фæлгæтты мадзал бацæттæ кодтам космонавтикæйы тыххæй. Тынг хорз нæ зæрдыл лæууы Гагарин космосмæ куы атахт, уый фæстæ йыл адæм куыд цингæнгæйæ æмбæл-дысты, уыдæттæ. Алкæмæн дæр ссис уарзон адæймаг. Уый дунейы бæстæты уыд зæрдæйы фæндиаг уазæг, хуыдтой йæ æзфæраздæронæй æмæ афтæмæй бабæрæг кодта бирæ бæстæтæ. Йемæ къамтæ истой дунейы зынгæ адæймæгтæ. Гасситы Ахмæт уыд хуссарирыстойнаг зынгæ политикон æмæ æхсæнадон архайæг Гасситы Знауыры æфсымæр. Уый фыццаг космонавтыл кæй сæмбæлд, уый ирон адæмы историйы у стыр цау. Абон Гассийы фырт удæгас нал у, фæлæ йын йæ ном хъуыды кæнынц легендарон афицерыл иу хатт дæр чи амбæлд, уыдон иууылдæр. Отставкæйы фæстæ æрцыд йæ Райгуырæн Ирыстонмæ æмæ куыста ДОСААФ-ы хистæрæй. Хайад иста алыгъуызон æхсæнадон мадзæлтты, радзырдта-иу сын йæ мысинæгтæ», – загъта Дриаты Нателæ.
ХИПУ-йы студенткæ Икъоты Линдæ йæ доклады бирæ факттæ æрхаста Гагарин æмæ Гасситы Ахмæты хæлардзинады тыххæй.
Гасситы Дуся банысан кодта, зæгъгæ, Гасситы Ахмæты фыццаг хатт федта скъоладзау ма куы уыд, уæд. «Иу бон фæсурокты хæ-дзармæ æрбацæугæйæ, уым æрбаййæфтон Ахмæты. Мæ фыд æй æрбахуыдта кадджын уазæгæй. Йæ хъæбысы мæ сбадын кодта æмæ мыл афтæмæй тынг фæцин кодта. Уарзта йæ мыггаджы, ирон адæмы, йæ фыдæлты зæхх», – загъта Гасситы чызг.
Йе ‘ввахс хионы тыххæй цымыдисон хабæрттæ радзырдта Гасситы Тамерлан дæр. Фыццаджыдæр бузныг загъта мадзалы организатортæн Ахмæтæн ахæм кад кæй кæнынц æмæ йæ кæй нæ рох кæнынц, уый тыххæй. «Гасситы Ахмæты фыд Никъала Хуссар Ирыстоны куыста алыгъуызон бæрнон бынæтты. Фæлæ уый дæр бацис 1937 азы репресситы амæттаг æмæ абоны онг дæр кæм ныгæд ис, уый бæрæг нæу. Йæ сывæллæттæ баззадысты сæ мад Дзаттиаты Сонайы æвджид. Сæ иннæ æфсымæр Инал дæр æфсæддон лæг уыд. Ахмæт уарзта зæххы куыст. Цынæгъуызон халсар-иу æрзайын кодта йæ зæххы фадыджы. Нæ уарзта йæхицæй æппæлын, гæды ныхæстæ кæнын. Ахмæты ныхæстæм гæсгæ, æфсæддон кæй уыд, уымæ гæсгæ-иу æй куы кæдæм арвыстой æмæ куы та кæдæм. Уымæ гæсгæ рауад афтæ æмæ раивта 28 бынаты. Куыд æфсæддон тæхæг, афтæ хайад иста Карибаг кризисы цауты дæр, цыран æфсæддон хорзæх райста, сæрмагондæй, Кубæйы сæргълæууæг Фидель Кастройы къухтæй. Йæ царды фæстаг азтæ арвыста йæ райгуырæн Бузалайы хъæуы. Йæ лæппу Виталий цард Севастополы æмæ-иу арæх æрцыд Хуссар Ирыстонмæ. Йæ фыд куы фæзиан, уæд йе ‘фсымæр Шурикы дæр акодта уырдæм. Хъыгагæн, куыд фехъуыстон, афтæмæй дыууæ дæр сæрæгас нал сты. Бирæ цымыдисон хабæрттæ-иу нын радзырдта Ахмæт, адæймаг æм хъусынæй не фсæстис. Йæ амæлæты размæ мын балæвар кодта йæ уазалгæнæн æмæ абон дæр ис мæ хæдзары. Куы йæм бакæсын, уæд та мæ зæрдыл æрлæууы», – радзырдта йæ мысинæгтæ Гасситы Тамерлан.
ХИПУ-йы журналистикæйы факультеты 3-æм курсы студенткæ Майрæмты Дианæ доклад бакаст Токъаты Григори архайды тыххæй. «Дунеон космонавтикæйы историйы баззад Токаты Григорийы (Гогки) ном – XX-æм æнусы дыккаг æмбисы зынгæ ахуыргонд, авиаконструктор, америкæйаг космикон агентад НАСА-йы раззагон специалист, космикон станцтæ «Меркурий» æмæ «Апполон»-ы проектты бакуысты хайадисæг. Фæлæ курдиатджын ирон ахуыргонды ном зындгонд ссис йæ Райгуырæн бæстæйы нæ, фæлæ фæсарæнты. Цæгат Ирыстоны астæуккаг скъола каст фæуыны фæстæ бацыд Жуковскийы номыл Æфсæддон-уæлдæфон академимæ. Академи каст фæуыны фæстæ йæм бахатыдысты, цæмæй бакуыстаид академийы цур аэродинамикæйы лабораторийы. Йемæ куыстой ахæм зындгонд авиаконструктортæ, куыд С.Ильюшин, А.Микоян. 1945 азы Сталины рекомендацимæ гæсгæ Токаты Григори хаст æрцыд гермайнаг рейхы авиа æмæ ракетæарæзтады трофейон документаци бæрæг кæныны фæдыл Берлины Паддзахадон къамисы скондмæ. Фæлæ, Берияимæ фæбыцæу, кæцы Советон Цæдисы паддзахадон æдасдзинадæй дарддæр дзуапп дæтта ракетон фадыгæн дæр. Тæссаг ын уыд æрцахсынæй æмæ цæмæй Лубянкæйы ахæстонмæ ма бахаудаид, уый тыххæй рахызт Берлины оккупацийы анг-лисаг зонæмæ.
Ирон ахуыргонды курдиатæн саргъ кодтой Ныгуылæны. Английы Токаты Григори каст фæцис Импераг колледж, фæстæдæр та – авиацийы Кранфильды колледж. Хайад иста англисаг-францаг уæлзæлон хæдтæхæг «Кон-корд»-ы бакусыныл, англисаг ахуыргæндты къорды сконды куыста америкæйаг космикон программæйыл. 1972 азы америкæйаг астронавттæ Мæйы сæвæрдтой Токаты Григорийы хуызист (портрет) йе стыр лæггæдты тыххæй. Токаты Григори уыд зонæдты доктор, астронавтикæйы америкæйаг академийы æцæг уæнг.
1993 азы политикон репресситы амæттæгты реабилитацийы фæдыл къамис архивон документтæ лæмбынæг сахуыр кæныны фæстæ Токаты Григорийæ ист æрцыд Райгуырæн бæстæйыл гадзрахатæй рацæуыны тыххæй аххос. Ирон ахуыргонд амард Лондоны 2003 азы. Уымæй æртæ азы размæ йын Стырбританийы королевæ радта лорды титул».
6-æм астæуккаг скъолайы 5-æм къласы ахуыргæнинаг Багаты Арсен бакаст Гагариныл Козаты Исидоры фыст æмдзæвгæ «Царды фæд». Гагариныл фыст æмдзæвгæ ма бакаст ХИПУ-йы студенткæ Быценты Тея дæр. Банысан кæнын ма хъæуы уый дæр, æмæ Æвзæнгты библиотекæйы коллектив сæрмагонд къуым-стенд кæй бацæттæ кодтой Космонавтикæйы боны цытæн. Уым равæрд æрцыдысты Юрий Гагарин, Гасситы Ахмæт æмæ космонавттæй бирæты тыххæй дзыллон информацийы фæрæзты мыхуыр æрцæуæг уацтæ. Фенæн дзы ис ног цымыдисон факттæн дæр, уыцы нымæцы махæн зындгонд чи не сты, ахæм къамтæн дæр.
ДЖИОТЫ Екатеринæ
