ДОНОРТÆ-БЛОКАДОНТÆ

Адæмæй иу хатт дæр туг чи радта, уы-донмæ æнæбауырнгæ кæсы донортæ-блокадонты тыххæй радзырдтæ. Дохтыртæ æмæ физиологтæ æргомæй хъусын кæнынц, зæгъгæ, зонадон цæстæнгасæй уымæн æххæстæй бамбарынгæнæн нæй. Куыд йæ бон ссис, фырæххормагæй тынг чи ныллæмæгъ,  тыхæйты йæ къæхтыл чи лæууыд, уыцы адæймагæн ноджы донор уæвын дæр? Куыд сæ бон ссис блокадæйы рæстæджы сæрæгасæй аирвæзын? Ацы фарстытæн медицинон кусджытæм дзуаппытæ нæй.

Донортæ-блокадонты тыххæй зынгæ фыссæг æмæ публицист Дмитрий Каралис систа документалон фильм «Блокадная кровь», зæгъгæ. Ацы фильммæ гæсгæ зындгонд ссис, уыцы тæссаг азты ленинградæгтæ æрмæст сæрæгасæй баззайыны тыххæй нæ амæлттæ кодтой, фæлæ ма ирвæзын кодтой æрхъулагонд горæты блокадæ атонынмæ чи хъавыд æмæ йæ чи ссæрибар кодта, уыцы хæстонты. Ирвæ-зын сæ кодтой сæ тугæй, кæцыйы уагътой цæф хæстонты. Блокадон донорты туг-иу кæй бауагътой, уыцы хæстонтæ-иу дзырдтой, зæгъгæ-иу сæм фæзынд цæрыны æнахуыр фæндондзинад.

Иу адæймагæй иннæмæ туг бауадзыны фæдыл фыццаг æнтыстджын фæлварæнтæн бынат уыд 19-æм æнусы райдианы. Æрмæстдæр 20-æм æнусы баконд æрцыдысты туджы къордтæ æмæ резус-фактортæ, афтæ ма ссардæуыд, радтгæ туг цæмæй ма бацахса, афтæмæй йæ бахъахъхъæныны тыххæй амæлттæ. 20-æм æнусы 30 азты уæрæсейаг медицинæ сарæзта ноджы цалдæр къахдзæфы ацы фадыджы. Арæзт æрцыдысты туг бауадзыны авд институты, кæцытæй иу байгом Ленинграды æмæ сæдæйæ фылдæр донорон станцтæ. Уыимæ æппæт ацы станцты æмæ медицинон уагдæтты ‘хсæн уæвынад кодта транспортон бастдзинад, кæцы фадат дæтта тагъдыл кæм хъуыд, уырдæм хъæуæг къорды донорон туг фæхæццæ кæнынæн. Уымæй дарддæр ма агуырдæуыд туг баивæджы (заменитель), донорон туг куынæ фаг кæна, уыцы цаутæн. Афтæ ма арæзт æрцыд физтаддаг (физраствор). Æцæг уымæн йæ бон нæ уыд туджы æххæстæй баивын. Уый фæстиуæгæн  туг уадзыны Ленинграды институты æрхъуыды кодтой «жидкость Петрова», кæцыйы 10 проценты конд уыд фыццаг къорды донорон тугæй æмæ æппæрццаг резус-факторæй æмæ 90 проценты та конд уыд физтаддагæй. Ацы байгомкæнынæдтæ ба-хъахъхъæдтой бирæ адæмы цард 1939 азы Финляндиимæ хæсты рæстæджы.

Уæдмæ райдыдта Стыр Фыдыбæстæйон хæст. Хæсты фыццаг бон туг уадзыны Ленинграды институмæ адæм слæууыдысты рады туг радтыны тыххæй. Каралисы ныхæстæм гæсгæ, уыцы рæстæджы нырма нæ хъуыд донорты стыр нымæц, уымæн æмæ институты уыд туджы стыр фæсауæрц хæсты размæйы рæстæгæй. Уымæй дарддæр ма Ленинграды регистраци уыд туджы универсалон къордимæ дæс мин доноры бæрц, кæцытæм уайтагъд æрсидтысты. Кæй зæгъын æй хъæуы, ног донорты дæр истой, хæсты фыццаг мæй институт æрвылбон дæр туг иста 300 адæймагæй. Горæт блокадæйы цæгы куы бахаудта æмæ хæлцадон продукттæ карточкæтæм гæсгæ дæттын куы райдыдтой, афтæ ма алкæцы продукты нормæ къаддæрæй-къаддæр куы кодта, уæддæр донортæ дарддæр дæр дæттой туг – 170 миллилитры алы фондз-æхсæз къуырийы. Хæсты размæ та адæм туг дæттой 200 миллилитры.

Туг уадзыны Ленинграды институтæй донорон туг æмæ «жидкость Петрова» æрвыст цыд æфсæддон госпиталтæм. Æмæ ацы туг цы цæфтæ истой, уыдоны уырныдта, зæгъгæ, тагъд сдзæбæх вæййынц номхуындæй ацы туджы фæрцы. Дохтыртæ дæр фиппайдтой, зæгъгæ, Ленинградæй æрласгæ донорон туг æмæ «жидкость Петрова» пациенттæн дæттой фылдæр тых, иннæ горæттæй æрласгæ туджы хъауджыдæр. Хъуыды кодтой, зæгъгæ, номхуындæй, Ленинградаг туджы ис цахæмдæр сæрмагонд егъау энерги. Гæнæн уыд афтæ ахъуыды кæнæн, зæгъгæ, цæфтæ йæ сæхицæн уырнын кæнынц. Фæлæ туг уадзыны Ленинграды институты иртасæнтæ равдыстой,  горæты æххормагæй лæмæгъ цæрджытæ цы туг лæвæрдтой, уымæн æцæгæйдæр кæй уыд, æндæр биохимион миниуджытæ, хæсты размæйы рæстæгимæ абаргæйæ. Блокадæйы рæстæджы æмæ уый фæстæ дæр ацы институты иртæст æрцыдысты доноры туджы 50 мин пробæйы бæрц. Номхуындæй, уæд бæрæг æрцыд, зæгъгæ, дæргъвæтин æххормагдзинады рæстæджы адæймаджы организмы уагъд цæуын райдайы «мидæггагон» хæлцады сæрмагонд механизм: уый хардз кæнын райдайы æппæт органты æмæ уæфтты урсæг сæрымагъзы æмæ уыргты куыстæн баххуыс кæныны тыххæй. Уымæ гæсгæ уыдоны йедтæмæ æппæт органтæ дæр фæкъаддæр вæййынц асæй, сæхи «хæрынмæ» радтгæйæ, цæмæй сæрымагъз æмæ уыргтæ кусой нормалон уавæрты. Уыцы аххосагмæ гæсгæ аивы туджы сконд, нал дзы вæййы иуæй-иу ком-поненттæ, кæцыты адæймаг райсы хæлцимæ. Уый фæхæссы æрмæстдæр уыцы тайæн буарадтæ, кæцыты дæттынц, сæхи нывондæн чи æрхæссынц, уыцы органтæ. Гæнæн ис зæгъæн, ахæм туг-иу цæфы организммæ бахаугæйæ, райдыдта уæлдай активондæрæй тайæн (питательные) буарадтæ хæссын, кæцыйы фæстиуæгæн-иу тагъддæр сдзæбæх сты. Блокадон туджы ахæм тыхджын энергетикæйæн, гæнæн ис æмæ уыдаид æндæр аххосæгтæ дæр, кæцыты тыххæй уыцы азты базонæн нæ уыд. Уымæй дарддæр ма ахуыргæндты фылдæр хай хъуыды кæнынц иугъуызон, зæгъгæ, ленинградаг блокадæимæ баст диссаджы цаутæн ис психологон æмæ монон аххосæгтæ дæр. Блокадон, æххормаг ленинградæгтæн сæ бон ссис сæрæгасæй аирвæзын цæрынмæ тыхджындæр фæндондзинады фæрцы, уæлдай тынгдæр бæллыдысты хæсты фæудмæ æмæ се ‘ввахс хиуæттæ-хæстонтимæ фембæлын-мæ. Фырæххормагæй лæмæгъ адæмæн сæ бон уыд заводты кусын, уымæн æмæ йæ æмбæрстой, сæ куыст фронт æмæ уæлахизы тыххæй тынг ахсджиаг кæй у, уый. Куысты фæстæ та сæ хæдзæрттæм бацæуын сæ къухты æфтыд уый тыххæй, æмæ сæм кæй æнхъæлмæ кастысты æххормагæй слæмæгъгонд хиуæттæ, кæцытæ нал стадысты сынтæджытæй æмæ сын тарстысты куы амæлой, уымæй.

1944 азы Советон Цæдисы фидар æрцыд доноры кадджын ном. Ацы кадджын  ном лæвæрд цыд 40 хаттæй фылдæр туг чи радта, уыдонæн.

Æрмæгыл бакуыста

ЧЕРТХЪОТЫ Жаннæ