22-æм июны 81 азы сæххæст Стыр Фыдыбæстæйон хæсты райдианыл. Уыцы улæфт боны немыцаг æфсæдтæ гадзрахатæй æрбабырстой Советон Цæдисмæ. Сабыр горæттæ æмæ хъæутыл калын райдыдтой бомбæты тоннæтæ, арæнгæрон завстæвæтæ, æфсæддон æмæ стратегион объекттæ бахаудтой артиллерион тыхджын æхстыты бын. Афтæмæй бирæнацион советон адæмæн райдыдта йæ историйы иууыл уæззаудæр фæлварæн. Афтæ райдыдта Стыр Фыдыбæстæйон хæст, кæцы ахæссыд 1418 боны. Немыцаг фашистты ныхмæ тохы сæ сæртæ нывондæн æрхастой 27 милуан адæймаджы: фронты фæмардуæвæг салдаттæ, сабыр цæрджытæ, кæцытæ фæмард сты бомбæтæ æмæ снарядты бын, блокадон æххормагдзинады æмæ уазæлттæй; фашистон концентрацион лагерты æмæ гестапойы хъизæмардоны ахæсттæ.
Историон зонæдты кандидат Хъуылымегты Роберт куыд банысан кодта, афтæмæй хæст райтынг кæныны фæдыл, уыцы нымæцы Советон Цæдисы ныхмæ дæр, Гитлеры плæнттæ уæлдай сусæггаг нæ уыдысты. «Уыцы плæнтты тыххæй тынг хорз зыдтой Мæскуыйы дæр, цыран иллюзитæ нæ арæзтой Берлин сабырдзинадуарзаг кæй у, уый тыххæй. Мюнхены бадзырд, кæцы коллективон Ныгуылæн сарæзта Германимæ, гуырысхойаг нал уыд Гитлеры агресси Советон Цæдисы ныхмæ здæхт кæй æрцæудзæн, уый. Ацы уавæрты æнæмæнгхъæуæг уыд æппынкъаддæрæй рæстæгмæ Гитлеры агрессивон плæнтты райдиан æруромын. 1939 азы августы Герман æмæ Советон Цæдисы ‘хсæн саразгæ бадзырдæн уыд иунæг нысан вермахты æрбабырст фæстæдæрмæ аргъæвынæн. Уымæ гæсгæ уыцы азты официалон хъусынгæнинæгты, формалон суагъæты нæ хъæуы нымайын куыд Мæскуы æмæ Берлины ‘хсæн «хæлардзинад æмæ æмцæдисады» æвдисæнад, афтæ. Ахсджиаг момент у уый дæр, кæцыйы тыххæй цæмæдæр гæсгæ историктæ стæм хатт æрæмысынц, æмæ гермайнаг-советон бадзырды фæрцы иуварс кæй æрцыд тæссагдзинад милитаристон Японы ‘рдыгæй дæр. Нæ хъæуы рох кæнын, япойнаг æфсæдтæ уыцы рæстæгмæ кæй бацахстой Китай æмæ Маньчжурийы, хæрзæввахс кæй бацыдысты Советон Цæдисы арæнтæм, Хасаны цад æмæ Халхин-Голы цæугæдоны цур тохæй басгæрст саразгæйæ. Берлин æмæ Мæскуыйы ‘хсæн бадзырды пункттæй иу уыд ахæм, кæцымæ гæсгæ фæрстæ хъуамæ æххуыс кодтаиккорй кæрæдзийæн æддагон хæстон агрессийы рæстæджы. Советон Цæдисмæ æрбабырсгæйæ, Япон де-факто суыдаид йе ‘мцæдисон – Германимæ хæсты уавæры. Æмæ бадзырд, кæцы хуыйны Молотов-Риббентропы пакт, Советон Цæдисæн ныгуылæйнаг арæнты сабырдзинад сфитонг кодта 1941 азы 22-æм июны онг, æмæ скæсæйнаг здæхты та фæкъаддæр кодта япойнаг æфсады хæстон активондзинад.
Гитлеримæ сабырдзинад агурыны аххосæгты бындур уыд æрмæст уый нæ, æмæ Советон Цæдис иунæгæй кæй баззадаид фашистон Германимæ. 1939 азы райдианмæ, практикон æгъдауæй Европæйы бæстæтæ, уыцы нымæцы Стырбритани æмæ Франц дæр, уыдысты бадзырдон ахастыты немыцаг хицауадимæ. Мæскуымæ катайдзинад æвзæрын кодта Сырх Æфсады хъахъхъæнынхъомдзинад æмæ æфсæддон инфраструктурæйы цæттæдзинад. Фыццаджыдæр, ныгуылæны здæхты хъахъхъæнынады ног хахх, хъахъхъæнынады фадыджы æфсады реорганизаци кæронмæ арæзт кæй нæ уыд, уый, афтæ ма æфсæддон кадрты цухдзинад дæр. Немыцæгтимæ иу рæнхъы уыдысты румынæгтæ, италиæгтæ, австриæгтæ, венгриæгтæ, испайнæгтæ, словакиæгтæ, хорватиæгтæ, Финлянди, Норвеги, Франц, Дани, Голландийы æфсæддон къордтæ. Фæстæдæр сæм баиу сты украинæгтæ æмæ прибалтиаг коллаборационисттæ дæр», – радзырдта Хъуылымбегты Роберт.
Советон Цæдисы ныхмæ Германы агресси уыд фашистон сусæгвæнды сæйраг нысан. «Советон Цæдисмæ цалынмæ не ‘рбабырста, уæдмæ немыцаг æфсæддон-политикон къухдариуæгады агрессивон архайдтытæ, сæрмагондæй гермайнаг агресси Чехословаки, Польшæ, Югославийы ныхмæ уыдысты æрмæстдæр Советон Цæдисмæ æрбабырсыны тыххæй фæндаджы этаптæ. Фашистон Германы ныфс уыд, зæгъгæ, æрбабырсты фыццаг æнтыстытæ æркæндзысты æхсæнацион ахастыты фæкарз кæнынмæ. Фæлæ сæ ацы плæнттæй ницы рауад – знаджы ныхмæ тохмæ сыстадысты æппæт советон адæмтæ. Уый бæрæг уыд хæсты фыццаг мæйты Бресты фидары Советон Цæдисы 30 нацийы хатты минæвæрттæ кæй хъахъхъæдтой, уымæй дæр. Æппæт егъау бæстæ Балтикæйæ Сабыр денджызы онг сыстад мæлæтдзаг тохы знагимæ, нацийы хаттмæ æнæкæсгæйæ. Адæм æмбæрстой, знаг кæй никæмæн ныххатыр кæндзæн æмæ æрмæстдæр иудзинад фадат кæй ратдзæн знагыл фæуæлахиз уæвынæн, уый», – банысан кодта уый.
Уыцы уæззау рæстæджы фæстейæ нæ баззад Хуссар Ирыстон дæр. Куыддæр базыдтой Германы гадзрахаты æрбабырсты тыххæй, афтæ дыккаг бон Цхинвалы æфсæддон къамисариаты раз сæвзæрд бархионты рад. Фронтмæ ацуæынмæ тырныдтой куыд хистæр фæлтæры минæвæрттæ, афтæ фæсивæд, чызджытæ æмæ лæппутæ дæр. Стыр Фыдыбæстæйон хæсты рæстæджы фронтмæ ацыдысты 21736 адæймаджы. Уыдонæй 11711 хæстоны цæрæнбонтæм баззадысты хæсты быдыры, мингай адæймæгтæ нымад цæуынц æбæрæгæй сæфтыл. Фронтмæ фæцыдысты хуссарирыстойнаг дзыллон информацийы фæрæзты минæвæрттæ дæр, кæцытæй бирæтæ фронтæй фæстæмæ нал æрæздæхтысты сæ хæдзæрттæм.
Хæсты азты Хуссар Ирыстоны фæсчъылыдымы фæллойгæнджытæ фронтмæ арвыстой æфсæддон продукци, хæлцадон продукттæ, хъарм уæлæдарæс. Æрæмбырд кодтой фæрæзтæ хæдтæхджытæ æмæ танкæты колоннæтæ арæзтады тыххæй. Финансон фæрæзтæ æмбырд кодтой куыд куыстæуттæ æмæ организацитæ, афтæ хицæн адæймæгтæ дæр. Зæгъæм, паддзахадон театры артист Мамиты Димитр бахаста 600 сомы æхцайæ æмæ 1000 сомы та – облигацитæй, композитор Галаты Барис – 1200 сомы æхцайæ æмæ 3000 сомы та – облигацитæй. Афтæ ма Хицауады уынаффæмæ гæсгæ æххуыс кодтой фронтонты бинонтæн. 1941 азы 16 октябрмæ 2469 бинонтæн Стыр Фыдыбæстæтйон хæсты фронты уыдысты сæ лæппутæ, æфсымæртæ кæнæ фыдтæ. Салдатты бинонтæн лæвæрд цыдысты æхцайы фæрæзтæ хæлцадон продукттæ самал кæныны тыххæй, цæттæ сын кодтой зымæгмæ суг.
1941 азы 10-æм декабры мыхуыр æрцыдысты раст нымæцтæ Хуссар Ирыстоны автономон область фронтæн цы материалон æххуыс бакодта, уый фæдыл: ставдкъах фосы 3610 цармы, 1630 килограммы къуымбил, 11890 фæлыст цъындатæ, 4699 фæлысты æрмхудтæ, 913 худы æмæ бирæ æндæр дзаумæттæ.
Хуссар Ирыстоны цæрджытæ фашизмы ныхмæ тохы равдыстой хъайтардзинад. Аст адæймаджы систы Советон Цæдисы хъайтартæ, мингай адæймæгтæ хорзæхджын æрцыдысты бæрзонд паддзахадон хорзæхтæй. Сталиниры фронтæн цæттæ кодтой гранатæты, æхсæн хæцæнгæрзты хæйттæ. Горæт Сталиниры (Цхинвалы) байгом кодтой эвакуацион госпиталтæ, нырма 3-æм астæуккаг скъолайы (№1960), уый фæстæ та 6-æм астæуккаг скъолайы (№3692). 1942 азы 30 сентябрæй 1945 азы сентябры онг архайдтой хосгæнæн уагдæттæ. Æфсæддон госпиталты хъуагдзинæдтæн тагъдыл къахтой хъемултайаг гипс. Хъыгагæн, цæфтæ иууылдæр не сдзæбæх сты. Æппæт сæ уæвынады рæстæджы эвакуацион госпиталты уæззау цæфты фæстиуæгæн цардæй ахицæн сты 179 æфсæддон службæгæнæджы. Фæмардуæвæг салдатты æмæ афицерты мысынады тыххæй Цхинвалы горæты уæлмæрды æвæрд æрцыд чысыл обелиск. Фæндон бахастæуыд 3-æм астæуккаг скъолайы къулыл дæр эвакуацион госпиталы дохтырты æмæ пациентты тыххæй мысынады табличкæ бакæныны фæдыл. Хæсты азты Гур-Цхинвалы æфсæнвæндагыл ластæуыд фронтмæ мобилизацигонд мингай хæстонты æмæ фронтæй цæфты æмæ эвакуацигонд хæстонты, сæудæджерадон æмæ хъæууонхæдзарадон продукцийы мингай тоннæтæ æмæ афтæ дарддæр.
Стыр Фыдыбæстæйон хæст райдианæй кæд 81 азы рацыд, уæддæр дунейы иууыл дæргъвæтиндæр, тугкалæндæр æмæ тæссагдæр хæсты тыххæй нæ рох кæны дунейы фашизмæй чи бахызта, уыдоны фæдонтæй.
ДЖИОТЫ Екатеринæ
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.