Ирыстон курдиатджын адæймæгтæй цух никуы уыдис. Йæ рæстæджы ахæмты иузæрдион куысты руаджы рæзт æмæ фидардæр кодта национ культурæ æмæ сæ нæмттæ абон историйы фыст æрцыдысты сызгъæрин дамгъæтæй. Уыдонмæ хауы не мзæххон зындгонд композитор, фольклорист, дирижер, музыкалон-æхсæнадон архайæг, Цæгат Ирыстоны Советон Цæдисы Автономон республикæйы аивæдты сгуыхт архайæг Кокойты Тæтæрхъан Ясоны фырт. Зындгонд композиторы райгуырдыл ивгъуыд аз сæххæст уыдаид 115 азы æмæ йын йæ ном ма ссарæм, уый бар махæн нæй.
Кокойты Тæтæрхъан райгуырдис Дзауы районы Мæскуытыкомы хъæуы. Райдиан музыкалон ахуырад райста Тбилисы музыкалон скъолайы. Кæд музыкæмæ æвзыгъд уыдис, уæддæр уымæ нæ кæсгæйæ, фидæны зындгонд композитор Тбилисы 1919 азы каст фæцис æфсæнвæндаджы училищæ, уый фæстæ та – Тифлисы культурон-техникон ахуыргæнæндон.
Кокойты фырт 1924-æм азы ахуыр кæнынмæ бацыд Тбилисы консерваторимæ. Ам фæбæрæг ис йе стыр курдиат æмæ йæ ахуыры фæстæ ссис Тбилисы ирон драмкружокы къухдариуæггæнæг. Фæстæдæр Тæтæрхъан æрбаздæхт Цхинвалмæ æмæ сарæзта адæмон инструментты оркестр æмæ йын разамынд дæр кодта йæхæдæг. Уый фæстæ та разамынад кодта вокалон-хореографион къордæн.
Кокойты Тæтæрхъаны курдиат æнæрахатгæ нæ фесты уæды хицауад æмæ йын бахæс кодтой, цæмæй Цæгат Ирыстоны сарæзтаид профессионалон музыкалон коллектив æмæ йын æнтысгæ дæр бакодта. 1938 азы Тæтæрхъан ссис Цæгат Ирыстоны кафт æмæ зарды паддзахадон ансамблы аивадон разамонæг. Фæлæ курдиатджын лæппуйы дарддæр фæндыдис йæ профессийыл сахуыр кæнын æмæ 1939 азы ссис Мæскуыйы консерваторийы студент, ахуыр кодта зындгонд советон композитор, педагог Генрих Литинскиймæ. Йæ ахуыры фæстæ æрæздæхт Дзæуджыхъæумæ æмæ ссис Цæгат Ирыстоны филармонийы аивадон разамонæг. 1948-1956 азты ссис Цæгат Ирыстоны Композиторты цæдисы сæрдар.
Æрдзон курдиат Кокойты Тæтæрхъанæн уæлæрвты лæвар уыд æмæ йæ профессионалон рæзтæн консерваторийы ахуырад уымæн афтæ стыр ахъаз фæцис æмæ ссис ирон музыкалон аивады бындурæвæрджытæй сæ иу. Ацы ран рæгъмæ рахæссинаг у йæ патриотизм дæр, бантыст ын саразын фыццаг националон театралон, хореографион æмæ музыкалон коллективтæ.
Тбилисы драмкружокы разамонæг куы уыдис, уæд ам дæр архайдта куыд актер, драматург æмæ композитор, афтæ. Æндæр æмæ æндæр спектаклты сæххæст кодта бирæ ролтæ. Брытъиаты Елбыздыхъойы уацмысмæ гæсгæ æвæрд спектакль «Амыран»-æн йæхæдæг ныффыста музыкæ. Ирон драмкружокæн сæвæрдта цалдæр спектаклы æмæ сын ныффыста музыкæтæ, уыдон æхсæн – «13 коммунары», «Дыууæ хойы», музыкалон комедитæ «Ус æмæ лæг», «Усгур Дацци», сывæллæттæн аргъау – «Хæфсæн йæ лæппын – хуры тын» æмæ бирæ æндæртæ.
Курдиатджын композитор лæмбынæг хъусдард здæхта фольклормæ. 30-æм азты фольклорон экспедициты Ирыстоны активон куыст кодта хъæуты адæмимæ, фыста адæмон мелодитæ, æмбырд кодта рагон музыкалон инструменттæ. Уыдон хсæн-иу разынд, арæх кæмæй нал пайда кодтой æмæ чи фесæфт, ахæмтæ. Йæ къухтæм цы коллекци æрбафтыд, уый 1937 азы радта Глинкæйы номыл Мæскуыйы музыкалон культурæйы паддзахадон музеймæ.
Цæгат Ирыстоны ансамблы Тæтæрхъанæн стыр æнтыстытæ уыд. Уайтагъд бацæттæ кодта концертон программæ æмæ 1938 азы ансамбль гастролты ацыдис Налцыккмæ. Уæд ансамблы хоры репертуармæ хаст æрцыдысты йæхи зарджытæ: «Партийы гимн», «Зарæг Плиты Иссæйы тыххæй», «Фиагдон», «Тауче», афтæ ма адæмон зарджытæ æмæ кæфтыты мелодитæ ног бакуыстгондæй, зæгъæм, «Æфхæрдты Хæсанæ», «Антъоны зарæг» æмæ æндæртæ.
Кокойты фырты инициативæмæ гæсгæ 1939 азы Ирыстоны æвзæрст æрцыдис музыкæмæ æвзыгъд чи уыдысты, ахæм фæсивæды къорд æмæ сæ ахуырмæ арвыстой Мæскуыйы консерваторимæ. Фæстæдæр уыцы къордæй бирæтæ æрæздæхтысты профессионалон музыканттæй – зарæггæнджытæ æмæ композитортæй.
1943 азы симфонион оркестр куы сарæзта, фæстæдæр – филармони, уæд уыцы азты Тæтæрхъан ныффыста цалдæр егъау оркестрон уацмысы – Фыццаг симфони, Скрипичный концерт, фортепианон фантази «Азау» (уыдон систы ацы жанры фыццаг фæлварæн уацмыстæ), симфонион сюитæ «Дружба», симфонион ныв «Вечер в колхозе». Уыдон сæ аив æмæ эмоциалон зæлынадмæ гæсгæ систы популярон. Фантази «Азау» фыст æрцыд Стыр Фыдыбæстæйон хæсты ирон чызджы стыр хæстон сгуыхтдзинады тыххæй. Фыццаг «Ирон симфони» та ссис Тæтæрхъаны сфæлдыстады кульминацион уацмыс. Курдиатджын композиторы фæстаг æмæ егъау музыкалон уацмыстæ систы Дыккаг симфони (1970) æмæ оперæ «Нарты Сослан».
Композитор уарзта адæмон мелодиты, арæх пайда кодта фольклорон кафæн цæгъдтытæй.
Кокойты Тæтæрхъан йæ царды фæстаг бонтæм нæ уагъта йе сфæлдыстадон куыст, адæм æй куыд базыдтой, ахæм музыкалон-пропагандон куыст æххæст кодта æмæ йæ арæх æрæмысынц йæ аивадæн ын чи табу кæны, æппæт уыдон.
Кокойты Тæтæрхъан егъау хайбавæрд бахаста национ музыкалон аивадмæ æмæ Ирыстоны фæлтæртæй никуы баззайдзæн рохы йæ ном. Курдиатджын композиторы ном сæнусон кæныны цытæн Цæгат Ирыстоны Оперæ æмæ балеты театры фарсмæ йын сæвæрдтой цырт.
Кокойты Тæтæрхъан хорзæхджын æрцыд орден «Знак почета» æмæ майдан «За доблестный труд»-æй.
ЦХУЫРБАТЫ Ларисæ
