(Скъуыддзаг боныгæй)

 «Хӕхтӕ – удлӕууӕн! Дурцӕнд не сты!

                                         Сты мӕ кувӕн ӕмӕ мӕ цӕрӕн!

     Хӕхтӕй иппӕрд, уӕд дурдзавд фестын,

                                                                                Уӕд нӕ вӕййы мӕ уд йӕ сӕрӕн».

Нафи

 

Мах, чингуыты рауагъдад «Ирыстон»-ы коллектив, Ручъы тъуннелы арæзтад уынынмӕ ацӕуын сфӕнд кодтам. Баххуырстам автобус, хӕрд, нуӕзт айстам немӕ ӕмӕ иу хуыцаубон райсомӕй ацыдыстӕм. Дыууадӕс сахатыл схӕццӕ стӕм бынатмæ. Хӕхтыл-мит, зӕхх митӕй урс дардта. Хурбон уыд, фӕлӕ уӕддӕр – уазал. Туннел нырма кӕронмӕ арӕзт нӕма уыд, царӕй, къултӕй дон тагъд ӕмӕ дӕлӕмӕ къадатӕй цыд. Мидӕмӕ нӕ нӕ бауагътой, бар нӕ уыд. Иучысыл бакастыстӕм ӕмӕ фӕстӕмӕ раздӕхтыстӕм. Къӕбӕр кӕм ахордтаиккам, уый фадат никуы уыд – митхӕццӕ зӕххыл ӕрбадӕн нӕ уыд ӕмӕ хъӕуырдӕм рацыдыстӕм фысым агурӕг.

Рукъгом бӕласӕй нӕ раппӕлдзӕн, хӕхтӕ-гӕмӕх, суг ласын дардӕй хъӕуы, фӕлӕ, уымӕ нӕ кӕсгӕйӕ, ӕртӕ Ручъы (Уӕллаг, Дӕллаг ӕмӕ Астӕуккаг) 400 хӕдзарӕй фылдӕр царди. Колхоз хъӕздыг уыд, бирӕ фос дардтой, фысы дзугтӕ, ӕмӕ цардӕй нӕ тыхстысты. Фӕлӕ иу рӕстӕджы хӕххон адӕмӕн сӕ бартӕ фӕкъуындӕг кодтой – фос дарын сӕ нал уагътой бӕрцӕй дарддӕр ӕмӕ стыхстысты адӕм. Цардагур лыгъдысты быдырмӕ, горӕтмӕ. Ӕмӕ сафтид Рукъгом, иугай бинонтӕ ма дзы баззад.

Куы зӕгъӕм, уӕд цыма кӕй хъуыдыйы ӕрцыд ахӕм цыдӕр – байсай адӕймагӕн, цӕмӕй цӕры, уый, цӕмӕй  фидауын кӕны хӕхты, йӕ бӕстӕйы, цӕмӕй ифтонг кӕны горӕты цӕрджыты – цас царв, цыхт ластой Чъребамӕ Рукъӕй…

Ивы рӕстӕг… Ныр бӕргӕ архайынц, фӕстӕмӕ сындидзын кӕной ком, фӕлӕ чи сгорӕттаг, уым чи райгуырд ӕмӕ схъомыл, уыдон ма  ӕрӕздӕхой сӕ фыдӕлты уӕзгуытӕм. Ӕрмӕст ма уыдон  здӕхынц, хӕхты уарзт сӕ туджы кӕмӕн баззад – зӕрӕдтӕ. Пушкин нын радзырдта – Дзӕуджыхъӕуӕй, дам, иу лӕг ӕрӕздӕхт, йӕ зӕронд хӕдзар бацалцӕджытӕ кодта, фос дӕр скодта ӕмӕ цӕры иунӕгӕй – йӕ бинонтӕ йын нӕ ракуымдтой… Ӕз, дам, ам – мӕ фыдӕлты фарсмӕ ныгӕд хъуамӕ ӕрцӕуон. Кӕд сӕ фӕнды, уӕд мӕм ӕркӕсӕнт мӕ бинонтӕ, кӕд нӕ, уӕд Стыр Хуыцау се ‘ххуысгӕнӕг. Хос кӕрдынмӕ йӕм  фӕкастӕн ӕмӕ мын афтӕ загъта: «Бузныг дын куы зӕгъон, цы пайда дын у, фӕлӕ дӕ зӕрдыл бадар, ӕз дӕр  лӕг дӕн ӕмӕ дӕ фарсмӕ дӕн». Ӕмӕ мын уымӕй алцы бамбарын кодта.

Пушкин тынг диссаджы адӕймаг у, цыдӕр ӕндӕр, йӕхирдыгон ахастытимӕ. Дохтыр у, хирург. Ӕниу, ам, хӕхты уымӕй дарддӕр ӕндӕр медицинон кусӕг нӕй  ӕмӕ терапевт дӕр у, гинеколог дӕр, невропатолог дӕр. Ацы лӕджы ӕнӕхъӕн ком Пушкинӕй зонынц – афтӕ йӕ хонынц. Хъуыддаг уый мидӕг ис, ӕмӕ йӕ ном Александр у, Сергийы фырт у, ӕмӕ Плитӕй у. Бӕрзонд, рӕсугъд, уырыссаг Пушкинау сау къӕбӕлдзыг сӕрыхъуынтимӕ. Иудзырдӕй, чысылӕй йӕ Пушкин схуыдтой ӕмӕ афтӕ баззад абоны онг дӕр ӕмӕ йӕ афтӕ хонынц – налдӕр ӕй мыггагӕй исчи фӕрсы, налдӕр номӕй.

Махмӕ цымыдис касти, афтӕ-иу ӕм куы ӕрбадзырдтой:

– Пушкин, шыланг кӕм ис, арахъ цӕмӕй рауадзон…

– Пушкин, дӕ цӕрӕнбон бирӕ, абон дӕр та дын акувдзыстӕм – дӕ кӕрты автобус лӕууыд, ауыдтон ӕй ӕмӕ загътон – уазджытӕ та йӕм ис…

Ӕмӕ нӕ ирон Пушкин стихтӕ нӕ фыссы, фӕлӕ ахуыргонд лӕг у, бирӕ кӕсы. Медицинон институт Дзӕуджыхъӕуы фӕцис каст, стӕй иу-цыппар азы Уралы ӕфсӕнвӕндаджы рынчындоны фӕкуыста. Иудзырдӕй, йӕ бон уыди горӕты цардаид. Куыстаид, диссертаци дӕр бахъахъхъӕдтаид ӕмӕ йӕ  цард нывыл цыдаид. Фӕлӕ йӕм йӕ зӕрдӕ иудадзыг хӕхтӕм сидти ӕмӕ йӕм йӕ мидхъуыды дзырдта – йӕ сӕр йӕ райгуырӕн бӕстӕйы тынгдӕр хъуыди, йӕ зонындзинæдтæ йӕ адӕмӕн фылдӕр пайда уыдаиккой.

Уӕд иу хатт йӕ улӕфты бонтӕ йӕхи хъӕуы куы ӕрвыста, уӕд йӕхи цӕстӕй федта, астӕумӕ миты цыппар лӕгӕй рынчын сывӕллоны куыд ӕркодтой райцентрмӕ. Ӕмӕ уӕд фидарӕй аскъуыддзаг кодта, цӕмӕй баззайа ам, йӕ райгуырӕн хӕхты, ӕмӕ алцы амал ссардтаид, цӕмӕй ам чысыл рынчындон бакӕнын кӕна. Уӕдӕй рацыд дыууадӕс азы. Бакодтой Ручъы рынчындон, чысыл, фӕлӕ адӕмӕн ӕгӕрон стыр ӕххуыс. Пушкин та зӕрдиагӕй лӕггад кӕны йӕ адӕмӕн – сӕрдӕй-зымӕгӕй хъӕуӕй-хъӕумӕ хохы сӕрты дӕр ахизы рынчынтӕм, йемӕ хӕссы хостӕ ӕмӕ ныфс, цардирвӕзыны стыр ныфс.

Иу бакастӕй цыма хуымӕтӕджы хӕххон лӕг у – кӕрды хос, тауы картоф, зилы фосмӕ ӕмӕ ма сӕйраг хъуыддаг – хъомыл кӕны ӕртӕ чызджы. Йӕ бинойнаг дӕр университет фӕци, фӕсарӕйнаг ӕвзаджы специалист у, фӕлӕ, уыйхыгъд, медицинон къурсытӕ дӕр рацыд ӕмӕ ныр ам, рынчындоны, медхойӕ кусы.

Пушкин ма нын афтӕ райзӕрдӕ ӕмӕ цинимӕ радзырдта, цыма йын лӕппу райгуырд – фарон, дам, дыууӕ хӕдзарӕй ӕрыздӕхтысты, а сӕрды та Ногирӕй дыууӕ бинонтӕ фӕстӕмӕ ардӕм ӕрцӕудзысты. «Афтӕ цъусгай-цъусгай ӕртымбыл уыдзыстӕм. Скъола дӕр бакӕндзыстӕм ӕмӕ та хӕхты цард ногӕй сӕндидздзӕн. Цӕудзысты нӕм туристтӕ дӕр. Фарон, хӕдӕгай, Мӕскуыйӕ туристтӕ Дзӕуджыхъӕуӕй ауылтыл рахызтысты. Уым сын чидӕр афтӕ –  Рукъмӕ, дам, кӕд ныццӕуат, уӕд, дам, уын Пушкин фысым фӕуыдзӕн. Адон фӕдисау сты. Уый мӕ ме ‘мкъурсонтӕ ахынджылӕг кодтой. Уыцы мӕскуыйаг академик мӕм ӕртӕ боны баззади, тынг йӕ зӕрдӕмӕ фӕцыд мӕ бӕстӕ, нӕ дон», – мидбылхудгӕ дзырдта Пушкин, – ацы бонты дзы фыстӕг райстон, сӕрды та мӕм ӕрцӕудзӕн, – ӕмӕ нын йӕ визиткӕ равдыста.

Лӕгыл цы нӕ ӕрцӕудзӕн – мӕ уацы райдианы хъуамӕ загътаин, куыд бахаудыстӕм Пушкины уацары. Тъунелӕй куы рахызтыстӕм ӕмӕ фысым агурын куы байдыдтам, уӕд нӕ директор иу лӕджы афарста – ам Плиты Гацыры хӕдзар кӕцы у, зӕгъгӕ.

– Уыцы лӕг Цхинвалы цӕры, уым кусы рагӕй, хӕдзар ӕхгӕд у, фӕлӕ ӕз ам дӕн ӕмӕ нырма мӕ кӕртӕй ӕнӕакувгӕ ничима ацыд. Рахизут иууылдӕр, рахизут, – хъӕлдзӕгӕй нӕм бадзырдта автобусмӕ. Мах дӕр рахызтыстӕм нӕ хӕссинӕгтимӕ. Бакодта нӕ хӕ-дзармӕ. Дыууӕ фынг баиу кодтой, худгӕбылӕй ныл цы хӕдзары ӕфсин сæмбӕлд, уый къустӕ, агуывзӕттӕ ӕрывӕрдта ӕмӕ мах дӕр нӕ хӕссинӕгтӕ фынгыл ӕрӕвӕрдтам. Ӕфсин уыцы тӕккӕ артыл аг авӕрдта ӕмӕ нын замманайы ивазгӕ дзыкка сарӕзта.

Афтӕ бадтыстӕм, хъармы, цӕлы фынгыл ӕмӕ нын Пушкин рӕгъытӕ уагъта, хъӕлдзӕг, худӕг ныхӕстӕй нӕ ирхӕфста. Мах афтӕ хъуыды кодтам, къӕбӕр ахӕр-дзыстӕм, чысыл абаддзыстӕм ӕмӕ рацæудзыстæм. Фӕлӕ ахӕм фысымы фӕрцы изӕрмӕ рӕстӕг афтӕ атахт, æмæ йæ хатгӕ дӕр нӕ фӕкодтам. Пушкин нын заргӕ дӕр акодта, ӕмӕ иу рӕгъ дӕр афтӕ нӕ рауагъта, исты худӕг хабар ма  ра-дзырдтаид. Иудзырдӕй, ӕрталынг, афтӕ нӕ рафӕндараст кодта Пушкин.

P.S. Уӕдӕй нырмӕ бирӕ рӕстӕг рацыд, 38 азы, фӕлӕ ацы цау мӕ хъуыдыйӕ никуы ахаудта. Мӕ хъуыдыйы афтӕ уыд, искуы та ссӕуон Рукъмӕ ӕмӕ Пушкиныл очерк ныффыссон. Нӕ мын бантыст йӕ рӕстӕгыл. Иу хатт Гацыры дӕр афарстон:

– Пушкин куыд у, Гацыр, ардӕм никуы ӕрцӕуы? Фӕнды мӕ, фенон ӕй ӕмӕ Рукъмӕ не ‘фтын.

– Цы йын у, цӕры, кусы йӕхицӕн, дзӕбӕх. Хӕхтӕй йӕ йӕ къах нал хӕссы. Нӕ ракомдзӕн ницӕй тых-хӕй.

Рӕстӕг та тӕхы, дӕ коммӕ кӕм кӕсы. Стӕй иууылдӕр схӕццӕ бӕстӕ, сызмӕсти. Райдыдта хӕст, алы фыдӕбон ӕмӕ масты хай фестӕм, хӕхтӕм цӕуынмӕ кӕй ӕвдӕлд…

Амӕй-размӕ газет «Республикӕ»-йы журналист Фатимæ Плионы ӕрмӕг бакастӕн, Пушкиныл фыст ӕрмӕг. Арфмидисджын ӕмӕ цымыдисон у. Ам лыстӕггай цӕуы дзырд Пушкины цардыл, йӕ сабибонтӕй фӕстӕмӕ, йӕ куыстыл, йӕ абоны архайдыл. 84 азы йыл сыххӕст, йӕ тыхыл у ӕмӕ, раздӕрау, дарддӕр кӕны йӕ уарзон куыст. Ӕхсызгон мын уыд, тынг ӕхсызгон. Газеты ма йӕ къамтӕ дӕр ис мыхуыр. Фидар ӕмӕ куыстхъом кӕй у, уый йыл зыны къамты дӕр, фӕлӕ, азтӕ, куыд ӕгъатыр стут, куы! Кӕм ма ис уыцы сау къӕбӕлдзыг сӕры хъуын – азгъӕлдысты ӕмӕ ма къӕбутырдыгӕй цы аззад, уыдон дӕр митау сурс сты. Нал дӕр урс-урсид дӕндӕгты ӕрттывд, нал дӕр – худгӕ цӕстытӕ. Ныр йӕ уӕздан бакастӕй ӕндӕр тӕлмӕнтӕ уадзы адӕймагыл. Афтӕ дӕр хъуамӕ уа – азтӕн сӕ фӕлтӕрддзинад зонды хос у.

Йӕ интервью дӕр куырыхон, бирӕфенӕг, бирӕзонӕг адӕймаджы уӕзбын хъуыдытӕй фӕлыст у. Цыфӕнды гуырахстджын очерк дӕр цъус у ацы легендарон лӕджы  цард, куыст, хъайтардзинад равдисынӕн.

Пушкин, нӕхи ирон Пушкин 50 азы дӕргъы Рукъгомӕн  цас лӕггад кӕны, уыдон историон романы фаг сты.

Мӕ зӕрдӕ йын зӕгъы, ноджыдӕр бирӕ цы фӕцӕра ӕнӕнизӕй йӕ уарзон адӕмимӕ.

ЦХУЫРБАТЫ Мери

 

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.