Æппæтдунеон клуб «G 7»-ы уæнгты-бæстæты финансты министртæ ауагътой радон «мыстыты æмбырд» æмæ рахастой фæндон, цæмæй уæрæсейаг нефты баррель 60 долларæй фылдæр ма уа. Прибалтикæ æмæ Польшæйы фæндыдис баррелы аргъ 30 доллармæ æрæппарын, фæлæ семæ ничи сразы ис. Ацы уынаффæ йæ тыхы ба-цыд 5 декабры. Æрцæугæ азы 5 февралæй та фæнд кæнынц уæрæсейаг нефтæй конд продукттыл сæрмагонд æргътæ сæвæрын.
Хурныгуылæйнаг бæстæты сæргълæуджытæ хъуыды кæнынц, зæгъгæ, ахæм къахдзæфы фæстиуæгæн Уæрæсейæн фæкъаддæр уыдзысты йе ‘фтиæгтæ, йæ экономикæ фæлæмæгъдæр уыдзæнис æмæ Европæ та асламдæр аргъæй æлхæндзæнис нефт. Фæлæ базарады закъæттæ æндæрхуызон сты — исты товарæй дефицит куы уа, уæд зынаргъ кæны. Уымæй уæлдай ма, Уæрæсейы Федерацийы вице-премьер Александр Новак карзæй бафæдзæхста, зæгъгæ, чидæриддæр сразы уа ахæм æнæзакъонон фæндонимæ, уыдонæн, æппындæр нал уæй кæндзыстæм нефт.
Евроцæдис æмæ АИШ хъуыды кодтой, Китай æмæ Инди дæр семæ сразы уыдзысты æмæ Уæрæсейы экономикæ «ныххуыдуг» кæндзысты. Фæлæ логикон хъуыдыкæнынад кæмæн ис, уыдон ахæм уынаффæтæ нæ фæкæнынц. Никæй бауырныдтой се ’дылы ныхæстæ, уымæн æмæ йæ алкæцы экономист дæр зоны, ахæм къахдзæфтæ базарады кæй куынæг кæнынц. Нефты аргъ гæнæн ис æмæ фæасламдæр уа, фæлæ фæстæдæр æнæмæнг фæзынаргъ уыдзæнис æмæ дзы фылдæр зиан кæндзысты комкоммæ дæр Европæйы бæстæтæ. Уæрæсейаг нефт Европæйы куы нæ уал уа, уæд ын йæ бынат бацахсдзæнис зынаргъдæр арабаг, америкæйаг, кæнæ венесуэлаг нефт. Уымæн æмæ товары дефицит аргъ хæрдмæ «скъæры» экономикæйы закъæттæм гæсгæ æмæ алчидæр тырндзæнис уавæрæй спайда кæнынмæ æмæ фылдæр æфтиæгтæ райсынмæ. Стæй ма æппæт дунейы ныры онг дæр уæрæсейаг нефтæй асламдæр нæ уыд æмæ ныр европæйаг бæстæты тыххæй чидæртæ сæ нефт асламдæрыл уæй кæндзысты?
Ахæм фæндтæ рагæй кæнынц хурныгуылæйнаг бæстæтæ. Суанг ма уалдзæджы дæр ской кодтой, ома, Уæрæсейæ нефт зынаргъæй мауал æлхæнæм. Кæцыдæр бæстæты минæвæрттæ ма дзы, æгæрыстæмæй, афтæ дæр бакодтой, зæгъгæ, сæ нефт сын бынтондæр мауал æлхæнæм. Фæлæ сæ ныхæстæ сæхимæ дæр «аргъæуттæ» фæкастысты æмæ фæстæдæр ууыл дзырд нал цыдис. Ахæм уавæрты Уæрæсейы къухдариуæгад дæр æнцад нæ бадтис — агуырдта фæндæгтæ йæ нефтæн дунейы базарадмæ. Путин развæлгъау бадзырдта Саудаг Аравийы разамындимæ, цæмæй Инди æмæ Китаймæ цы нефты гуырахст уæй кæнынц, уый радтой Уæрæсейæн, æмæ уыдон та сæ нефт райдайой уæй кæнын Европæмæ.
Ацы «сусæг маневр» пайда у Саудаг Аравийæн — Европæйы бæстæтæ хъæздыг сты æмæ сын сæ товарæн сæ бон стырдæр аргъ бафидын бауыдзæнис. Æрæджы Саудаг Арави ноджы сæ уæййаг нефты гуырахст фæкъаддæр кодтой, цæмæй иумæйагæй сисгæйæ дунейы нефты аргъ фæфылдæр уа æмæ Европæйы бæстæты бар-æнæбары бахъæуа фылдæр аргъ фидын. Уымæ гæсгæ Саудаг Арави, Инди, Китай æмæ æндæр Азийы бæстæтæм бæрæг фæкъаддæр кодтой сæ уæййаг нефты гуырахст æмæ йын йæ бынат бацахста Уæрæсе. Азийы бæстæтæн дæр пайда у ахæм къахдзæф — уæрæсейаг нефт асламдæр у, стæй ма бæрцыл дæр нæу, цас сæ бон у, уыйбæрц дзы æлхæнынц.
Уæрæсе ныридæгæн дæр дзæвгар æфтиæгтæ исы, стæй ма бонæй-бонмæ фылдæр кæны йæ уæййаг нефты гуырахст æмæ фидæны Азимæ фылдæр нефт уæй кæндзæнис Европæимæ абаргæйæ. Ныридæгæн уал ын проблемæ у логистикæ, ома, бынатмæ куыд хæццæ кæна уæййаг товар. Фæлæ ацы фарст дæр скъуыддзаг цæуы æмæ хъавынц алыгъуызон проекттæ саразынмæ — сæ тыхтæ баиу кодтой Уæрæсе, Иран, Турк, Инди, Китай æмæ æндæр бæстæтæ. Сæ фæндон у нефтуадзæн хæтæлтæ саразын Азимæ æмæ егъау порттæм. Ахæм сæвзæргæ уавæрты æрмæстдæр Европæйы бæстæтæ баззайдзысты «хæлиудзыхтæй» æмæ зынаргъдæрæй æлхæндзысты нефт, дæр æмæ æрдзон газ дæр.
Уæрæсейаг нефт Европæмæ кæй нæ уал уадзынц, уый сæйраджыдæр уыд АИШ-ы фæндон æмæ Евроцæдис сæ «паддзахы» ныхасыл дыууæ зæгъын нæ баууæндыдысты.
Æмæ ацы фæндоны ис логикæ. Европæйы ис бирæ заводтæ, фабрикæтæ æмæ æндæр ахæм бæрзонд технологон куыстуæттæ, кæцытæ хардз кæнынц тынг бирæ нефт. Уымæ гæсгæ, Саудаг Аравийы нефт Европæйæн никуы сфаг уыдзæнис æмæ уыцы хъуыддаг АИШ-ы къухдариуæгад дæр зонынц. Ныридæгæн АИШ-æй Европæмæ ласынц танкертыл нефт æмæ фидæны йæ гуырахст бæрæг фæфылдæр уыдзæнис. Хъуыддаг уый мидæг ис æмæ АИШ-ы нефт Саудаг Аравийы нефтæй зынаргъдæр у æмæ сын æй æрмæстдæр Европæйы балхæндзысты ахæм аргъæй.
Нефт зынаргъ куы уа, уæд европæйаг товарты аргъ дæр фæфылдæр уыдзæнис æмæ конкуренцийы æмбылды кæндзысты дунейы базарады. Европæйаг амалиуæггæнджыты бахъæудзæнис сæ куыстуæттæ, хуыздæр уавæртæ кæм ис, ахæм рæттæм хæссын. Ныридæгæн дæр бирæ егъау куыстуæттæ хаст æрцыдысты АИШ æмæ Китаймæ, æмæ ацы процесс ноджы активондæр кæндзæнис æввахс рæстæджы.
Цæмæй уæрæсейаг нефты аргъ хæрдмæ хизын мауал бауадзой, уый тыххæй хъуамæ бадзурой дунейы æппæт æлхæнджытæ дæр — Азийы, Европæйы, Хæстæг Хурыскæсæны, Америкæйы. Уæрæсейы нефты гуырахст дунейы базарады хæццæ кæны 5%-мæ æмæ нефтæй конд продукттæ та — 10%-мæ. Æмæ, зæгъгæ, Уæрæсе бынтондæр нал уæй кæны ацы товартæ, уæд нефты баррелы аргъ ахиздзæнис 300 долларæй. Стæй ма Уæрæсе у ахæм хъомысджын организаци «ОПЕК+»-ы уæнг дæр æмæ ацы организацийы бадзырдтытæм гæсгæ сæ кæрæдзийæн хъуамæ æххуыс кæной. Уымæ гæсгæ АИШ æмæ Евроцæдисæн сæ бон нæу «ОПЕК+»-ыл исты хуызы бандавын. Ацы организаци контроль кæны дунейы нефты гуырахсты 77%.
Сæвзæргæ уавæрты Уæрæсе куыд хъуамæ архайа? Ис цалдæр варианты дзуапп раттынæн, ома, уыцы «фæлитой» бæстæтæн мауал уæй кæной нефт æмæ ма цы организацитæ сразы сты ацы бадзырдимæ, уыдонимæ дæр аскъуыной контракттæ. Фæлæ ам, æвæццæгæн, æндæрхуызон архайын хъæуы — уадз æмæ сæхæдæг агурой фæндæгтæ уæрæсейаг нефт æлхæныны тыххæй. Уæрæсе дарддæр уæй кæндзæн йæ товар æмбæлон аргъыл æмæ хурныгуылæйнаг бæстæтæ та сæ «сæртæ цъæл кæндзысты» сæхи ист санкцитæй исты хуызы фервæзыныл. Абоны бон Евроцæдисы бæстæтæ фаронимæ абаргæйæ, Уæрæсейæ балхæдтой нефть дзæвгар фылдæр. Фæлæ сусæгæй! Архайынц цæмæй сæ экономикæ ма бабын кæной зынаргъ нефт æлхæнгæйæ.
Уæрæсейæн 60 доллары баррелы аргъ иттæг хорз у — ницы дзы сафы. Фæлæ ам дзырд цæуы, базарадон закъæттæ кæй цæуынц хæлд, ууыл. Дунейы базарадон организацийы нормæтæ æмæ фæткмæ гæсгæ сты бынтон æнæзакъонон къахдзæфтæ æмæ дунейы экономикæйы кæнынц депрессимæ.
Евроцæдис æмæ АИШ-ы ныхæстыл æмæ ма сæ бадзырдтыл дæр ничиуал æууæнды — сайæгойты ном сыл сбадтис. Уымæ гæсгæ алчидæр йæхи хизын райдыдта семæ хъуыддаг аразынæй, Европæйы бæстæтæй бирæ инвестортæ се ’хцайы фæрæзтæ фæстæмæ исын райдыдтой æмæ уый фæстиуæгæн сæ экономикæ лæмæгъ кæны. Ацы уавæрæй иууыл фылдæр рамбылдта АИШ — Евроцæдисы экономикон потенциалы фылдæр хай йæхи æрбакодта æмæ уый америкæйæгтæн фæстæдæр стыр ахъаз фæуыдзæнис экономикон кризисæй схизынæн.
Ныридæгæн дунейы нефтласæн танкертæн сæ 90%-æн страховкæтæ дæтты компани «P&I Clubs», кæцыйы штабквартирæ ис Стыр Британы. Ацы компани уæрæсейаг танкертæн нал аразы страховкæтæ, ома, нын ныр лæгъстиаг уыдзысты. Фæлæ европæйаг страховкæйы компаниты бæсты уæрæсейæгтæ страховкæтæ аразын райдыдтой Китайы æмæ та ам дæр Европæ ногæй «хæлиу дзыхæй» аззад.
Джиоты Алыксандр
