Ацы бонты 90 азы æххæст кæны Республикæ Хуссар Ирыстоны адæмон артист, Республикæ Цæгат Ирыстон-Аланийы аивæдты сгуыхт кусæг, Хетæгкаты Къостайы номыл паддзахадон премийы лауреат, зынгæ композитор, ирон адæмон зарджыты джиппы уадзæг, Дзаттиаты Антъоны (Атто) фырт Анисимы райгуырдыл.
Нæ историйы райдиан сыфтæ дзурæг сты, рагон адæмыхатт кæй стæм, ууыл. Рагон адæмæн та вæййы рагон æвзаг, рагон культурæ, рагон цардуагон æгъдæуттæ.
Нартæ кæд фантастикон дунейы цардысты, уæддæр нæ эпосы историзм егъау у. Уыдон руаджы мах абон сæрыстыр стæм нæ царды хæзнатæй. Кæд тыхы дуджы цардысты, уæддæр æнкъард, æрхæндæгдзинад, кæуын иуварс æвæрдтой æмæ та-иу ныццæлхъ ластой; «Сой, Сатана».
Иры хъæздыг аивадыл чи дзура, уый нæ ахиздзæн Нарты сæрты, нæ ахиздзæн, абон нæ ныхас цы рухстауæгыл у – Анисим Дзаттиаты, уый иувæрсты дæр.
Тæхудиаг у мыггаг дæр, стæй Ирыстон дæр, Анисимы хуызæн гуырдтæ кæм гуырд. Тæхудиаджы мыггаг æй уымæн хонын, æмæ мыггаг, сæ фыдæл Дзаттийæ райдайгæйæ, сты нæртон адæм. Сæ нымæц кæд егъау нæу, уæддæр кад, намыс, æгъдауæй, лæгдзинæдтæй дæлдæр никæмæй сты.
Ирмæ баззад фидар ныхас; «Адæм се ʻвзаг æмæ се ʻгъдæуттæй адæм сты». Ууыл æрвылбон дæр чи хъуыды кæны, уыцы мыггæгтæй иу у Дзаттиаты мыггаг.
Дзаттийы цæуæтæн сæ сæйраг ахстон уыдис хъæу Сыба. Ис Дзауы районы, Цъалагомы. Сыбатæ дыууæ сты – Дæллаг æмæ Мидæггаг. Дæллаг Сыба уыд Дзаттиаты мыггаджы. Мидæггаг та – Абайты. Хъыгагæн, абоны бон ацы хъæутæ дæр сты æдзæрæг. Кæддæр ам дæр цард цæджджинагау фыхт.
Цъалагомы хъæутæй алкæмæн дæр ис йæхи истори. Хорз, рæсугъд æмæ дзадджын истори ис Дæллаг Сыба – Дзаттиаты хъæуæн дæр. Куырыхон хистæртæ, революцийы хайадисджытæ, колхозон цард аразджытæ, кафт æмæ зарды саг фæсивæд, Стыр Фыдыбæстæйон хæсты хайадисджытæ, фысджытæ æмæ композитортæ, ахуыргæнджытæ æмæ дохтыртæ – Сыбагом сæ рæдауæй лæвæрдта Ирыстонæн. Уыдонæй иу у Дæллаг Сыбайаг Дзаттиаты Антоны фырт Анисим.
Дзаттиаты Анисим райгуырд Дзауы районы Дæллаг Сыбайы 1934 азы 20 июны ног сырæзгæ колхозон бинонты хæдзары. Йæ фыд Атто, мад Абиан Сонайæн уыдис æртæ фырты æмæ цыппар чызджы. Се ‘ппæт дæр уыдысты адæмæн уарзон кæстæртæ, Ир æмæ мыггаджы фарн чи хъахъхъæдта, ахæмтæ. Се ‘ппæтыл дзурыны фадат нæй, Анисимы тыххæй та зæгъдзынæн уый, æмæ дзуары бонты цы хистæрты уæрджытыл бадт, уыдоны зарджытæ скодтой хъарм ахстæттæ чысыл Анисимы зæрдæйы.
Сыба рæсугъд хæххон хъæу у, цæрджытæй цух никуы уыд, цух уыд зæххытæй, сæ зæххы гæппæлтæ та цæрджыты никуы бафсæстой хорæй, кæрдзынæй.
Антъон (йæ хъæууон ном – Атто) йæ бирæ сабитимæ цардагур фæлыгъд Цæгат Ирмæ, Ногирмæ. Ам бахызт фыццаг хатт скъолайы къæсæрæй Анисим, скъолайы хæдархайгæ къордтæ райхъал кодтой æвзонг лæппуйы зæрдæйыуаг музыкæмæ, уæлдайдæр та – зарæгмæ.
Сыбайы æмæ Ногиры дæр сыхæгтæ раджы æрæвæрдтой сæ цæст æвзонг лæппуйы арæхстдзинæдтыл, цагъта сын хъисын фæндырæй, зарыд сын хъæлдзæг зарджытæ.
Скъолайы фæстæ Анисим йæ ных сарæзта Орджоникидзейы аивæдты ахуыргæнæндонмæ. Йæ ахуыр кæронмæ ахæццæ кодта 1965 азы, райста дирижер-хормейстеры дæсныйад.
Хуссар Ирыстоны облæххæскомы культурæйы хайад Анисимы æрхуыдта Цхинвалмæ, ссис ансамбль «Симд»-ы зарæггæнджыты æмæ инструменталон къордты разамонæг. Йæ фæрцы зынгæ фæхъомысджындæр ансамблы оркестры, стæй уæд, зарæггæнджыты репертуар дæр.
Егъау фæд ныууагъта Анисим адæмон ансамбль «Симд»-ы, цæстуарзонæй дзы фæкуыста 30 азæй фылдæр.
Йæ арæхст, йæ фыдæбæттæн æмбæлон аргъ æрцыд йæ рæстæджы.
Тынг рыст Анисимы зæрдæ ирон зарæджы фæцудыныл. Æхсæв нæ хуыссыд, бон нæ бадт, зылдис Ирыстоны къуымты, Къуайса, Дзау, Знауыр, Цхинвал æмæ Ленингоры культурæйы хæдзæртты бафтыдта ирон адæмон зарджыты фæндагыл.
Ирон зарджытæ мидисæй, формæйæ бирæ æмæ алыгъуызæттæ сты. Анисим рæхст се ʻвзарынмæ, сæ ифтындзынмæ, уыдоны раст, хъæуæг фæндагыл бафтауынмæ.
Хъуыддагæн фадæттæ хъæуы, фадæттæ агурæг уыд нæ хъайтар дæр ирон зарæгæн. Йæ цинæн кæрон нал уыд, куы ссис Республикæйы Адæмон сфæлдыстады хæдзары директор, уæд. Æмæ бавнæлдта дысфæлдæхтæй клубтæ æмæ культурæйы артдзæстыты куыстытæ рацаразынмæ, йæ руаджы фæзындысты зарæггæнджыты къордтæ, адæмон инструменталон оркестртæ.
Анисимæй рох никуы уыдысты нæрæм поэт, драматург, Плиты Грисы ныхæстæ, кæцы йе ʻвзонджы бонтæ мысгæйæ, афтæ загъта: «Махмæ зарын цы лæппу нæ зыдта, уый хуыдтой «Гоцо».
Анисим архайдта ууыл, цæмæй Ирыстоны лæджы бындзæфхады ном чи хаста, уыдон «Гоцо»-йы уавæрæй бахиза. Бафтауа сæ лæппуйæ лæггæнæг зарæгыл. Бирæ сагъæс, бирæ фыдæбон æй бахъуыд уыцы бонты æмæ, табу Хуыцауæн, сæххæст Анисимы фæнд æмæ 2006 азы арæзт æрцыд паддзахадон зарæггæнæджы къорд. Йæ фæзындæй суанг йæ амæлæтмæ Анисим куыста «Президенты цур ирон адæмон зарджыты ансамбль»-имæ.
Цæстæвæрæн фæцис ацы коллектив канд адæмы цæсты нæ, фæлæ ма аивад зынгæ иртасджыты цæсты дæр.
Ансамбль «Симд»-ы истори иртасæг Саулохты Мэлс йæ монографийы афтæ фыста, Дзаттиаты Анисимы иузæрдион куысты тыххæй; …«артисты ансамбля достигают в своем исполнительном мастерстве высокой выразительности».
Бирæ зындзинæдтæ бавзæрста Анисим йæ сывæллæттимæ. Стыр цин кодта, сывæллæттæ æмæ ныййарджыты разæн-гардыл. Тынг маст кодта, бакусынæн ын рæстмæ бынат, рæстмæ хатæн кæй нæ уыд. О, фæлæ йе уонг никуы асаст, алы хатт дæр-иу дзырдта: «Ис мæм диссаджы сывæллæттæ, уыдоны цæстæнгасы æз алы хатт дæр хатын, æз сæ кæй хъæуын, уый та бæрæг у уымæй, æмæ алы хатт дæр репетицимæ кæй згъорынц».
Рæзгæ фæлтæры ансамблæн диссаджы репертуар уыд. Нæ композитор сы-вæллæтты цайдагъ кодта лирикон, хъайтарон зарджытыл дæр. Ирон хъайтарон зарæгæн байгом сты ног фæндæгтæ. Уыдис ахæм рæстæджытæ дæр, «Симд»-ы зарæггæнджыты-иу баиу кодта æрыгæтты къордимæ. Уый кæуылты хъуыддаг уыд, зарджыты миддунемæ ныккæсынæн, æвзонг фæлтæрæн хъомылад радтынæн, фыдæлты хъайтарон зарджытæ бамбарынæн.
Йæ репертуары уыдысты: Къостайы «Додой», «Æнæ хай», Тасойты Ботазы «Ирæй Ирмæ», «Тохмæ, лæппутæ», Козаты Исидоры «Козаты Раздены зарæг», Икъаты Владимиры «Гæздæнты авд æфсымæры зарæг», Кокайты Тотырадзы «Цхинвалы зарæг». Кæуылты уыд се ‘нтыст, «Иссæйы зарæг»-иу куы ныццæлхъхъ ластой, уæд.
Ансамблы вазыгджын программæйы бæрæгæй æрттывтой, композитор Анисим йæхæдæг цы зарджытæ ныффыста нæ Иры разагъта адæймæгтыл, уыдон.
Уыдон ын уыдысты: Абайты Васо, Плиты Иссæ, Джусойты Нафи, Джыгкайты Шамил, Кокойты Эдуард, Тедеты Павлик æмæ æндæртыл. Фыста зарджытæ мæдтыл, хотыл, цардаразæг лæппутыл, нæ куырыхон зæронд лæгтыл, хъайтарты нæмттæ чи хаста, уыцы лæппутыл. Йæ зарджыты нымæц кæмдæр ахызт 40.
Хъысмæтæн цы загъдæуа, Анисимæн йе стыр бæллиц уыд, иумæйаг, иу егъау зарджыты къорд – хор, саразын. Баззад ын æрдæгыл, кæд ын рæстæггай стыр æххуыс кодтой РЦИ-Аланийы хуыздæр зарæггæнджытæ-вокалисттæ Тедеты Алихан, Суанты Хъазбег, Уæрæсейы Федерацийы адæмон артисттæ: Бæцæзаты Юри, Билаонты Долорес æмæ æндæртæ, уæддæр.
Æниу, Анисимы зæрдæйы рыстдзинад Ирон зарæджы тыххæй алкæмæ нæ бахъардта, рахæцæнтæ кæй къухы уыдысты, уыдон сæхи ницы уынæг скодтой, сабиты бæллицты мурмæ дæр не ‘рдардтой.
Кæддæры рæстæджыты-иу арæх æрымысыд Анисим. Уæлдай аргъ кодта Плиты Грис, Джыгкайты Аким, Мамиты Димитр, Чилæхсаты Пируз, Гочысаты Исахъ, Балаты Владимир, Тогъуызаты Наталья, Цæбиты Залихан æмæ æндæртæн, кæцытæ ирон зарджыты, уæлдайдæр та – хъайтар зарджыты, систой Ресы хохы цъупмæ. Абон сыл уазал дур кæй бафæлдæхтам, ууыл уыд Анисимы судзаггаджы сагъæс. Абон дæр ацы зарджытæ сты рохуаты.
Абоны фæлтæр нал зонынц, нал хъусынц, чи уыдысты Чермен, Хазби, Тотырадз, Таймураз, Аким, Бæтæйы фырттæ, Ларсаг Хъуыдайнат, Дзутты Кудзи, Плиты Хату, Мæхæмæт, Бега æмæ æндæрты.
Нал сæ зонынц уымæн, æмæ сæ кой нал кæнæм, сæ зарджытæ нæ ферох сты, сæ бынат сын æрцахстой, арт æмæ фæнык кæмæн нæй, ахæм зарджытæ.
Нæ композитортæй рох никуы уыдысты адæмон хæзнатæ – зарджытæ. Анисим хорз зыдта, Ир кæй зонынц кады зарджытæ дæр æмæ æгады зарджытæ дæр. Рох дзы никуы уыдысты Хæсанæйы ныхæстæ (Къубалты Алыксандры «Æфхæрдты Хæсанæ»). Мулдарты фарастæй куы æрфæлдæхта, уæд сын уайдзæфгæнгæйæ афтæ зæгъы;
«Мулдартæ, Мулдартæ! Амæлын тынг зын нæу, —
Мæлæтæй зындæр у, райсом уыл лæппутæ,
Нæ дзæбæх фæсивæд, зарæг куы раскъæрой.
Зæгъдзысты лæппутæ: «Мулдартæ фарастæй
Иу лæджы марынмæ иумæ рацыдысты
Æмæ сæ хæдзар иу дæр куыннæуал ссардта».
Анисимы бакуыстгонд зарджытæ, йæхæдæг кæй ныффыста, уыдон дæр, дзурæг сты Иры кад, намыс, лæгдзинæдтыл. Иууыл бæрзонддæр бынаты æвæрдта, адæм кæй сарæзтой, уыцы зарджыты. Уыдоны та бæлвырдæй зыны, худ чи дары, уый хъуамæ уа лæг, хъама къулыл ауыгъдæй дæр рæсугъд у, фæлæ бахъуыды боны та хъуамæ бакæна йæ куыст.
Æнæрынцой зæрдæйы хицау уыд Анисим, йæ къух кæдæм нæ фæкодта, йе ‘ххуысы хай кæмæн нæ бакодта , ахæм ын нæ баззад.
Нæ бацыд чырыстон аргъуанты хъыджы, стыр æххуыс сын бакодта динон зарджытæ снывæндыны хъуыддаджы. Уый уыд 2019 азы. Анисим уæд йæ зарджытимæ балæууыд, абон дæр Сомихы аргъуан кæй хонæм, уым. Стыр цинимæ сыл сæмбæлд сауджын Яков. Райста сæ, бакуыста сыл, аргъуанон Хор уыдон куы зарыд, уæд дзы уыдис ацы рæнхъытæ фыссæг дæр. Федта, адæм сæ куыд райстой, стыр къухæмдзæгъдимæ сыл куыд сæмбæлдысты.
Ацы зарджытæ рацыдысты хицæн чиныгæй. Тынг райгондæй сыл сæмбæлдысты иннæ аргъуанты сауджынтæ дæр. Чиныджы разныхасы Яков сæрыстырæй афтæ зæгъы; «Выход в свет настоящего сборника – это важнейшая ступень к возрождению Литургии на осетинском языке и, несомненно, историческое событие для всей Алании».
Нæ разагъды лæг йæ репертуар ирон зарджыты æвджид никуы ныууагъта, алы хатт дæр æм уыдысты ирон зарджыты æмрæнхъ уырыссаг, Абхазы адæмон зарджытæ. Уый та йын фадат лæвæрдта, цæмæй Республикæйы культурон уагдæтты куысты хайад истаид, активон хайад та иста алыгъуызон бæрæгбæтты, аивадон изæрты, алыгъуызон фестивалты.
Анисим алы хатт дæр лæуд уыд музыкалон фæндæгтæ агурыны хъуыддагыл. Цæлхдуртæ йын чи æвæрдта, уыдоны кой нæ кæнын, фæндæгтæ йын чи амыдта, йе ‘ххуысы къух æм чи фæкодта, уыдон уыдысты: Галаты Барис, Плиты Христофор, Хаханты Дудар, Гæбæраты Илья. Хорзæн сæ мысыд алы хатт дæр.
Æвзонг зарджыты къорд рæзти бонгай, къуыригай, мæйгай, афæдзгай канд нымæцæй нæ, фæлæ гъæдæй дæр. Йæ ном айхъуыст Ирæй Ирмæ, йемæ базонгæ сты Абхазы адæм дæр.
Зæгъын хъæуы уый дæр, æмæ абоны боны ансамбль «Симд»-ы зарæггæнджытæн сæ фылдæр хай Анисимы къухæй кæй рацыд. Ууыл та дзурæг у иу хъуыддаг: æрæджы «Симд»-ы зарджыты къордæн уыд аивадон изæр. Нæ театры сценæйыл æвдыстой сæ арæхстдзинад. Сæ къухдариуæггæнæг Саппиаты Залинæ бацæттæ кодта диссаджы, стæй уæд зæрдæмæдзæугæ концерт. Зарæггæнджытæй, иуæй-иутæй фæстæмæ, се ‘ппæт дæр дзырдтой, Анисимы къухæй рацæугæ кæй сты, ууыл. Дзырдтой Анисимы фыдæбæттыл, йæ тырнындзинæдтæй, ирон адæмон зарæджы мæтæй æхсæв кæй нæ хуыссыд, уыдæттыл…
Нал ис Анисим. Кусы дарддæр йæ саразгæ коллектив. Уый хъуамæ куса æмæ дарддæр дæр ирон зарæджы артдзæстмæ хуынтæ хæсса, хъуамæ хæсса Анисимы ном, хъуамæ ма банымæг уа, æцæг ирон зарæгыл кæй нымайæм, уыцы хæрзæбоны куыст. Хъуамæ сæ куысты разыной нæ адæмон хъайтартæ, Ир лæгау-лæгтыл кæй нымайынц, уыдон.
«Зарæг хъырнæгæй фидауы», – зæгъы нæ фыдæлты æмбисонд.
Ацы рæзгæ фæлтæр хъуамæ хызт уой фæлурс, æнæ рæгъыдзыд, æнæ мидис зарджытæй. Зарæг у цардæттæг, адæмы сæ уæззау фынæйæ хъалгæнæг, бæллиццаг цардмæ сидæг, нацийы цæсгом æвдисæг, уарзты фæндæгтыл зæлдаг гауызтæ тындзæг, лæгау лæгты рæгъмæ хæссæг.
Алы зарæг зарæг нæу, алы зарæгæн сценæмæ хæссæн нæй, сценæмæ кæсджытæ хынджылæггаг не сты. Алы зарæггæнæг дæр хъуамæ хъуыды кæна: «Цы зæгъдзысты адæм». Ахæм хъуыды нæм куы уа, ацы хъуыдыйыл хæст куы уæм, уæд цæрдзæн немæ Анисим дæр. Хъуыды та йыл кæй хъæуы, уый тыххæй ахъаззаджы æрмæг уыд мыхуыр ирон дзырды аивады дæсны Кокайты Тотырадзæн газет «Рæстдзинад»-ы. Уыдис, фæлæ кæмæ хауы, уыдон сæхи ницы зонæг скодтой. Хъуамæ нæм бахъара ацы ныхас: «Цæй диссаг дæ, зарæг».
Цæмæй зарæг диссаг уа, ууыл та кусын æмæ хъуыды хъæуы. Ирæн та мæ цæст уарзы – фенут царды хур рæхджы. Æцæг ирон зарæг уæм цы æрыздæха æмæ уæ йæ уæлныхты цы сиса, уый бæрц амонд уæ, уæд.
Анисимы ном та æрымысинаг у. Мысдзыстæм æй уæд, кæд æмæ нæ зæрдыл дарæм Къостайы ныхæстæ: «Иу бон æгъгъæд у мысынæн, Иу бон кæндзыстут мæ дзырд, Уый фæстæ ферох уыдзынæн, Ничиуал зондзæн мæ цырт». Рухсдзæнæт дæ хай, Анисим. Дæ ном цæрдзæн уæдмæ, цалынмæ зæла ирон зарæг Ирыстоны къуымты. Анисимы рухс ном мысынæн уал йæ цæрæн хæдзары къулыл бакæнын хъæуы мемориалон фæйнæг.
ПЛИТЫ Гацыр, РХИ-йы зонæдты
къабазы сгуыхт кусæг
