(Мидмонолог)

– Дзинг-дзинг, дзинг-дзинг, дзинг…

– Зӕрдӕ, цы кӕныс? Цы рафт-бафт систай, ӕмӕ цы дӕхи къултыл хойыс? Нӕ дӕ уырны мӕ бон кӕй ницыуал у, кӕй мӕм нал хъусы астӕу, уӕраг, цӕстырухс дӕр кӕй мынӕг кӕны? Цы ма мӕ домыс?

Ӕви мӕ бауырна – зӕрдӕ, дам, нӕ зӕронд  кӕны.

Ды, зӕрдӕ, нӕ сӕттыс, фӕлӕ мӕнӕн цы ӕнӕбасӕтгӕ ис – нӕуӕдзӕм азмӕ фӕхӕццӕ  кӕнын ӕмӕ ма, уӕдӕ, зӕронд цы вӕййы? Ды уӕддӕр нӕ лӕууыс, дӕхион кӕныс, цӕмӕдӕр тырныс,  цыдӕртӕ аразыны фӕндтӕ нывӕндыс. Мӕнӕн та «мӕ уды тых лӕдӕрсы»…

Лӕдӕрсы  мӕ уды тых, лӕдӕрсы бонгай,  сахатгай, уысмгай. Ӕмӕ мӕ ӕхсынынц хъуыдытӕ – мӕ дӕргъвӕтин царды мын цы бантыст, цы сарӕзтон, кӕмӕн цы фӕдӕн, цы ма саразон афтӕ ӕдыхӕй?

– «Фысс, фысс» – дзурыс мӕм, зӕрдӕ, ды, уӕгъд мӕ нӕ уадзыс. Дӕумӕ гӕсгӕ фыссын ӕнцон у зыр-зыргӕнӕг ӕнгуылдзтӕй? Цы фӕфыстон, уыдонӕй дӕр иуӕй-иуты цӕсты азымджыны бынаты баззадтӕн, цыма мӕ аххос у Гуырдзыстоны кӕй райгуырдтӕн, гуырдзиаг скъола каст кӕй фӕдӕн.

Стыр Хуыцау ме ‘вдисӕн, мӕ фыдӕлтӕ  октябры революцийы агъоммӕ рацыдысты Дзауы хӕхтӕй быдырмӕ хуыздӕр цардагур. Иутӕ дзы Карелы районы ӕрцардысты, иннӕтӕ – Боржомы, аннӕтӕ Къахетмӕ схӕццӕ сты. Ӕз цыппӕрӕм фӕлтӕр дӕн, Гуырдзыстоны чи ӕрцард, уыцы фыдӕлтӕй. Советон дуджы райгуырдтӕн (1934 аз) ӕмӕ уӕд иууылдӕр кӕрӕдзимӕ хӕларӕй, кӕрӕдзиӕмбаргӕ хъуамӕ цардаиккам иронӕй, гуырдзиагӕй,  сомихагӕй, дзуттагӕй, тӕтӕйрагӕй. Ӕмӕ афтӕ дӕр цардыстӕм.

Скъола гуырдзиаг ӕвзагыл фӕдӕн, ӕндӕр дзы цы гӕнӕн уыд ӕмӕ уӕлдӕр ахуыр дӕр уыцы ӕвзагыл адарддӕр кодтон. Мӕ зӕрдӕ мӕ Чъребамӕ  рахаста. Ам мӕ фыды хо царди йӕ бинонтимӕ. Арӕх цыдыстӕм кӕрӕдзимӕ ӕмӕ уыдонмӕ ӕрбынат кодтон. Гуырдзиаг ӕвзаг ӕмӕ литературӕйы факультетыл ахуыр кодтон, фӕлӕ ирӕтты ‘хсӕн цардтӕн, ирон дзырд хъуыстон ӕмӕ мӕ мадӕлон ӕвзагыл дзурын хорз базыдтон,  фӕлӕ фӕрсын-фыссын кӕм сахуыр кодтаин? (мӕ зӕрдыл ӕрбалӕууыд – мӕ фыццаг чиныг «Ирон аргъӕуттӕ ӕмӕ легендӕтӕ» куы тӕлмац  кодтон, уӕд мын сӕ Беджызаты Дудар – (зындгонд таурӕгъгӕнӕг  Беджызаты Леван Пепейы фырты лӕппу,  пединституты деканаты куыста) йӕхи къухфыстытӕй йӕхӕдӕг касти, ӕз та сӕ гуырдзиагау фыстон.  Уӕд нырма студент уыдтӕн ӕмӕ кӕуылты цины хъуыддаг уыд ацы хабар мӕнӕн – чиныг мын рауагътой. Йӕ редактор ӕмӕ чиныг рауадзыны инициатор мӕ лектор – академик Александр Гълонти. Уӕрӕх зонадон разныхас дӕр ын ныффыста.

Ӕй зӕрдӕ, зӕрдӕ! Тынг цигайнаг дӕ ды – уарзыс, куы дӕ рӕвдауынц, куы дыл узӕлынц. Дӕ тӕнцъар хӕдоны дӕхи стухыс ӕмӕ цины тыррык-тыррык сисыс. Ӕмӕ чи нӕ уарзы рӕвдыд, хъарм ныхас. Схуыст ныхас карды рӕхуыстӕй риссагдӕр куы у. Иу узӕлгӕ ӕрбакаст та цас тых дӕдты адӕймагӕн! Нал ӕй рох кӕны уыцы адӕймаджы хъӕлӕс ӕмӕ хинымӕры фӕбӕллы, куы ма йыл рамбӕлид, уымæ. Мӕнӕ мӕнӕй куыд нал рох кӕны иу хорз лӕгы ныхас: аргъуаны кӕрты цырӕгътӕ ӕл-хӕдтон, афтӕ мӕм ӕрбацыд иу ӕмбалимӕ, салам мын загъта, мӕ къух мын райста ӕмӕ: «Ӕз уын уӕ фыстытӕ иууылдӕр фӕкӕсын. Уӕ хуызӕн ничи фыссы…». Ӕмӕ ноджы  цыдӕртӕ загъта, стӕй аздӕхтысты сӕ дыууӕ фӕстӕмӕ. Ӕз та лӕууыдтӕн ӕмӕ дзагъырдзастӕй кастӕн  йӕ фӕстӕ, фырӕнӕнхъӕлӕгӕй дзурын дӕр ницы сфӕрӕзтон. Уый та ма иу каст фӕкодта фӕстӕмӕ ӕмӕ: «Андрей Павлович дӕн» – мыггаг дӕр загъта, фӕлӕ  йӕ нал фехъуыстон. Цӕмӕн афтӕ стыхстӕн, уымӕн абоны онг дӕр ницы ӕмбарын – фысгӕ дӕр мыл  дзӕвгар фӕкодтой Дзугерӕй, Нафийӕ, Зауырӕй, Сергойӕ ӕмӕ ноджы бирӕ фысджытӕ, уӕд мыл ныр цы ӕндзыг бафтыд, цӕмӕннӕ сарӕхстӕн ӕмӕ йын цӕмӕннӕ загътон: «Мӕ хӕдзар ардыгӕй дыууӕ къахдзӕфы йеддӕмӕ нӕу, мӕнӕ хиды хъус, ӕфсӕддон  къамисариаты раз, цом ӕмӕ дын мӕ уацмысты  ӕмбырдгонд балӕвар кӕнон»…

Фарон уыд ацы хабар. Уӕдӕй  фӕстӕмӕ, аргъуанмӕ цӕугӕйӕ, бирӕ рӕстӕг фӕхастон мӕ хызыны мӕ чиныг – кӕд ма мыл рамбӕлид. Аргъуаны кӕрты дӕр-иу абадтӕн. Нӕй, нал фӕзынд. Чи зоны ацы уац дӕр бакӕса, уӕд йӕ чиныг афтӕ лӕууы…

Гъех, зӕронд ӕрымысӕгӕн цы загъдӕуа. Хатт мӕхи ӕрцахсын – ай мыл цы сабийы  хъуыдытӕ стыхсынц. Фӕлӕ цы дӕ зӕрды ис, азтӕ сӕхион домынц. Нӕй рӕстӕгӕн йӕ ныхмӕ фӕлӕууӕн,  ӕгъатыр у, хивӕнд. Цыфӕнды тыхджын ӕмӕ зондджын паддзах дӕр йӕ разы ӕдых у, уымӕн загъта иу рагон куырыхон: «рӕстӕг паддзахиуӕгад кӕны,  паддзах нӕ, фӕлӕ». Рӕстӕг дӕр иугъуызондзинадӕй сфӕлмӕцы ӕви йыл цы бандавы – арӕх сызнӕт вӕййы, сызмӕнты бӕстӕ, адӕм дӕр сдыгъуырццӕг вӕййынц ӕмӕ кӕрӕдзимӕ фӕвӕййынц. Ӕнусы размӕ  ӕрцӕугӕ хабӕрттӕ ракъахынц ӕмӕ самайынц тох кӕрӕдзиимӕ. Раст афтӕ у нӕ хъуыддаг абон махӕн дӕр. Цы се ‘намонд ӕрцыд нӕ  гуырдзиаг сыхӕгтӕн, лӕг сын ницы бамбардзӕн. Сӕхицӕй  дарддӕр  сӕ ничиуал хъӕуы. Сӕр сӕ куы хъуыд, уӕд «ӕфсымӕртӕ» уыдыстӕм, ныр та «Гуырдзыстон ӕрмӕст гуырдзиӕгтӕн», «Асыгъдӕг кӕнӕм нӕ бӕстӕ ӕрцӕуӕггӕгтӕй!» Чи нӕ у «ӕрцӕуӕггаг», нырма уал уый базон, стӕй схъиудтытӕ кӕн! Гъех, нӕй рӕстдзинад зӕххыл ӕмӕ дӕ цы фӕнды?

Катайы бахауын: уӕдӕ цӕргӕ-цӕрӕнбонты  тӕл-мацы куыст фӕкодтон ӕмӕ уӕгъды фесты мӕ фыдӕбӕттӕ?

Фольклор – дзыхӕйдзургӕ аивад – алы адӕмтӕн дӕр ис. Адӕймаг хъуыдыгӕнӕг феномен у ӕмӕ йӕ удӕй ратӕдзгӕ ӕнкъарӕнтӕй чи аргъауы хуыз исы, чи  таурӕгъы, чи – легендӕйы ӕмӕ фӕстагмӕ нӕ къухы ис фольклор – йӕ сфӕлдисӕг адӕмы удӕгас биографи. Ӕмӕ аргъӕутты, легендӕты, таурӕгъты,  айдӕны кӕсӕгау зыны адӕмы царды уаг, йӕ уды  сконд, традицитӕ, йӕ хорз ӕмӕ йӕ ӕнӕзӕрдӕмӕдзӕугӕ архайд дӕр. Уымӕ гӕсгӕ базонӕн ис фольклорӕн йӕ хъӕздыгдзинад ӕмӕ йӕ алыгъуызондзинадӕн. Ирон фольклор хъӕздыг кӕй у, ууыл дзурын дардыл у. Ӕрмӕст ӕнӕхъӕн дунейыл зындгонд «Нарты кадджытӕ» дӕр фаг сты ирон дзыхӕйдзургӕ аивады бӕрзӕндыл. Уымӕн ыл ӕнцайынц сӕхирдӕмыты абхазӕй,  цӕцӕнӕй, мӕхъхъӕлӕй, фӕлӕ уӕгъды – «Нартӕ» ӕрмӕстдӕр аланты рагистори у йӕ райдианӕй  йӕ кӕронмӕ. Зынгӕ кавказиолог, стыр зонадон кусӕг Дюмезиль уымӕн загъта: зонын ӕй, фӕхъыг мӕм уыдзысты мӕ абхазаг, цӕцӕйнаг, балхъайраг хӕлӕрттӕ; хӕлар зынаргъ у, фӕлӕ рӕстдзинад зынаргъдӕр у: «Нарты кадджытӕ бындуронӕй ирон у, ирӕтты у».

Ӕмӕ ацы кадджытӕ дыууӕ хатты ратӕлмац кодтон – фыццаг 1977 азы. Рацыд 30000  тиражӕй ӕмӕ тынг тагъд ауӕй. Дыккаг хатт та йӕ раивтон 1988 азы, разныхасы бӕсты йӕм  бахастон академик Абайты Васойы зонадон куыстӕй нарты фӕдыл ӕртӕ сӕргонды: «Циклтӕ, сюжеттӕ, геройтӕ», «Генетикон ӕмӕ ареалон бастдзинӕдтӕ»,  «Миф ӕмӕ истори «Нарты кадджыты».

Дыккаг хатт раивыны хъуыды та мӕм  сӕвзӕрын кодта фыстӕг куы райстон Гуырдзыстоны цӕрӕг иронӕй, уый. Буцтӕ мын кодта, исты,  дам, куы тӕлмац кӕныс, уӕд нын нӕ  кад дӕлдӕр цы кӕны, уыцы тексттӕ, дам, сӕппар. Афтӕ,  дам, мын бафидис кодтой – ды, дам, уыцы адӕмӕй нӕ дӕ, хицау йӕ чындзы усӕн чи куры…

Уымӕй дарддӕр ма мын дзӕнӕтыбадинаг Булкъаты Михал дӕр цалдӕр фиппайнаджы загъта. Ногӕй та бакастӕн ирон текст, мӕхӕдӕг дӕр дзы ссардтон ахӕм дзырдтӕ, хуыздӕр зӕгъӕн кӕмӕн уыд ӕмӕ та йӕ раивтон. Цӕмӕй раст бамбӕрстаиккой гуырдзиаг чиныгкӕсджытӕ «Нартӕ» нӕ эрӕйӕ 2000 азы размӕйы хабӕрттӕ кӕй сты ӕмӕ дзы матриархаты дуджы нывтӕ уымӕн кӕй ис. Ацы хатт та чиныг рацыд 50000 тиражӕй ӕмӕ абон цырагъы рухсӕй агуринаг у.

Фольклорӕй дарддӕр ма ирон къласикон литературӕйы зынгӕдӕр фысджыты уацмыстӕ дӕр Мамсыраты Темырболатӕй райдайгӕ, Беджызаты Чермен, Хъуылаты Сикъо, Коцойты Арсен ӕмӕ ноджы бирӕты сфӕлдыстадимӕ базонгӕ кодтон нӕ сы-хӕгты.

Уӕдӕ цӕмӕн хъуыды кӕнын афтӕ, уӕгъды фӕфыдӕбон кодтон, зӕгъгӕ?

Ӕвӕццӕгӕн раст нӕ дӕн.

Де знаг дӕр ӕй хъуамӕ зона, ды уымӕй дӕлдӕр кӕй ницӕмӕй дӕ – нӕдӕр культурӕйӕ, нӕдӕр зонадӕй, нӕдӕр адӕмон сфӕлдыстадӕй, нӕдӕр къласикон литературӕйы фадыджы. Адӕмӕн ӕгъдау, сӕ царды уаг, сӕ традицитӕ, сӕ лӕгдзинады ӕууӕлтӕ ӕвдисӕг у йӕ зондӕй, йӕ удӕй, йӕ зӕрдӕйӕ цы ӕнкъарӕнтӕ ралӕдӕрсынц, аивады хуыз куы райсынц ӕмӕ бӕстыл куы апарахат вӕййынц, уыцы хъӕздыгдзинӕдтӕ.

Иууыл раст зӕгъгӕйӕ та, зонад ӕмӕ  культурæйӕн арӕнтӕ нӕй – гом сты алырдӕм фӕндӕгтӕ… Гъех, зӕрдӕ, куыд хивӕнд дӕ, ӕнӕсӕттон… Быцӕу кӕнын демӕ ӕхсӕвӕй-бонӕй, алы даутӕ дын дӕ цӕстмӕ дарын, фӕлӕ фӕстагмӕ  бар-ӕнӕбары мӕхицӕн басӕттын: бафӕлладтӕн  цӕссыгӕй удӕст гуыргъахъ фӕндӕгтыл цӕуынӕй, мӕ уд мӕ хъуырмӕ схӕццӕ, бампылдтӕн, банцъылдтӕн, тыхӕй лӕууын мӕ къӕхтыл, уӕддӕр мӕ нӕ фӕнды мӕлын…

Худыс мыл, нӕ?!

Худ, худ, фӕлӕ адӕймаг тынг цымыдисон кӕй у, уый дын радзурдзынӕн:

Иу цалдӕр азы размӕ ахӕм чингуыты сериал рацыд мыхуыры: «Сто великих чудес света», «Сто великих полководцев», «Сто великих авантюристов», «Сто великих женщин» ӕмӕ афтӕ дарддӕр.

Ӕмӕ бӕсты стырдӕр диссӕгты нымӕцы уыдысты «Египеты пирамидӕтӕ», «Ауыгъд цӕхӕрадӕттӕ». «Китайы къул», «Таджмахал», «Форос» ӕмӕ æндæртæ.

Цыбыртӕй куы зӕгъон, уӕд кӕй зонд ӕмӕ къухӕй амад сты ацы диссӕгтӕ? Уӕларвӕй ӕрхаудтой  ӕви зӕххӕй стыдтой?

Адӕймаг! Адӕймаджы зонд ӕмӕ сӕ къух сарӕзта, ӕрымысыд сӕ ӕмӕ сӕ сарӕзта.

Мин-мин азты размӕйы хабӕрттыл,  цыртдзӕвӕнтыл дис кӕнӕм ӕмӕ абон адӕймаг космосыл фӕтых, кӕдӕмыты стахт, планетатӕ фӕлгъауы, Арктика бацахста ӕмӕ цӕуылты стахти, уыдон йӕхӕдӕг нӕ ‘рымысыд ӕмӕ сарӕзта. Кӕй зонд, кӕй къухӕй баци йӕ бон ахӕм аргъӕутты диссӕгтӕ саразын?

Адӕймаджы!

Адӕймаг диссӕгты диссаг у, фӕлӕ  иугъӕдон цы свӕййы, ууыл  ничиуал дис кӕны.

Иугъӕдон стӕм иууылдӕр.

Зӕрдӕ, худыс та мыл?

Худ мыл, фӕлӕ мӕнӕн абоны онг дӕр мӕ цӕсты раз лӕууы мӕ фыды мад – авд сау уӕрдоныл чи  фӕкуыдта, уый ӕппӕт  сидзӕртӕ чи фӕхъомыл кодта, стӕй бакуырм, ӕруатон, афтӕмӕй йӕм мӕ мад зылд ӕмӕ йыл уаты сæххӕст 98 аз. Иу бон афтӕ загъта мӕ мадӕн: «Мӕрдты дӕ райдзынӕн, мӕ дзӕбӕх чындз,  фӕлӕ уырдӕм нӕма тагъд кӕнын нырма дӕр. Зон ӕй, хъӕбул, бӕхы алгъ ӕмӕ цӕфхады ‘хсӕн цӕрын хуыздӕр у мӕлынӕй…».

Афтӕ! Зӕрондыл худын тӕригъӕды хъуыддаг у.

Зноны хабар мӕ айрох вӕййы, ме ‘взонджы бонты,  мӕ сабибонты ӕрцӕугӕ хабӕрттӕ та ирдӕйы хъуыды кӕнын. Ӕгӕрыстӕмӕй, уыцы адӕмы  цӕсгӕмттӕ уынын, сӕ хъӕлӕс дӕр сын хъусын…

Адӕм, уӕхи бавӕрут зӕрондӕй.

Цардӕй адджындӕр ницы ис…

Цхуырбаты Мери

                                                                                      2021

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.