Стыр Фыдыбæстæйон хæсты сæйрагдæр тохтæй сæ иу у Курскы сæрыл тох. Уый аххæссыд 49 боны – 5-æм июлæй 23-æм августмæ. Историктæ йæ дих кæнынц æртæ хайыл: Курскы хъахъхъæныны операци (5-12 июлмæ) æмæ дыууæ та размæбырсæн операцитæ – Орелы (12-æм июлæй 18-æм августмæ) æмæ Белгород-Харьковы (3-23 августы).
1943 азы уалдзæгмæ советон-гермайнаг фронты сæвзæрд, йæ арфæн 150 æмæ йæ уæрх та 200 километры кæмæн уыд, ахæм къæлæтау, кæцы зылд уыд ныгуылæнæрдæм – афтæхуыйнæг «Курскы къæлæтау». Апрелæй июнмæ фронты уыд оперативон паузæ – фæрстæ сæхи цæттæ кодтой сæрдыгон кампанимæ. 1943 азы сæрды Курскы къæлæтауы немыцæгтæ сфæнд кодтой егъау стратегион операци ауадзын, план кодтой горæттæ Орел æмæ Белгороды районтæй æнгæс цæфтæ ныккæнын. Операцийы схуыдтой «Цитадель» æмæ хъуамæ суыдаид 1943 азы Хурыскæсæн фронты Германы æфсады генералон размæбырст. Ацы операци ауадзыны тыххæй немыцæгтæ æрæмбырд кодтой, йæ иумиаг нымæц 900 мин адæймаджы кæмæн уыд, ахæм æфсад. Советон командæкæнынад райста уынаффæ, цæмæй ауагътаиккой хи бахъахъхъæныны тох, немыцаг æфсæдты сфæлмæцын кæнын æмæ сæ уый фæстæ критикон рæстæджы контрцæфтæ ныккæнын.
Немыцæгтæ размæбырст райдыдтой 1943 азы 5-æм июлы æхсæвы 3 сахатыл. Уæдмæ советон командæкæнынад артиллери æмæ авиацийæ ныццавта немыцаг хæйтты, фæлæ немыцæгтæ дæр советон арæнтыл æркалдтой бомбæтæ. Операци «Цитадель»-æн йæ нысан уыд, Курскы районы Централон æмæ Воронежаг фронтты æфсадыл æрхъула кæнын æмæ сæйраг хурскæсæны здæхты советон фæсауæрцон æфсады ныппырх кæнын, уыцы нымæцы Прохоровкайы районы дæр. 5-æм июлы серьезон тохтæ цыдысты Черкасскойы хъæумæ хæстæг, районы, уым советон гвардион æхсæг дивизи иу суткæйы дæргъы баурæдтой ныхмæлæууæджы фондз дивизийы, кæцытæй æртæ уыдысты танкон, сæхимæ танкон баиугæндтæ нæ уыд, афтæмæй. Хæстон архайдтыты фæстæ Черкасскойы хъæу фактон æгъдауæй нал уæвынад кодта, йæхи цæстæй йæ чи федта, уыдоны ныхæстæм гæсгæ. Ацы тох уыд советон æфсæдты иууыл æнтыстджындæр тохтæй сæ иу.
«Цитадель»-ы сæйраг нысæнттæй сæ иу уыд Сырх Æфсады фæсауæрцтæ скуынæг кæнын Прохоровкайы станцæйы. 12-æм июлы уым æрцыд историйы иууыл егъаудæр танкон тох. Немыцаг фарсырдыгæй тохы хайад истой 700 танкы æмæ 900 мин хæстоны, советон фарсырдæгæй та дзы хайад иста П.Ротмистровы 5-æм танкон æфсад, кæцыйы уыд 850 танкы æмæ 1300 хæстоны. Тохы рæстæджы фæмард сты бирæ командиртæ-танкисттæ. Советон Цæдисы хъайтар Григори Пэнэжко йæ мысинæгты радзырдта, зæгъгæ, ахæм гыбар-гыбур уыд æмæ хъусы къæрмæджытæ скъуыдысты æмæ хъустæй туг калд. Æхстытæй-иу танкты æртаджы бактæ уайтагъд ссыгъдысты æмæ йæ мидæг удæгасæй сыгъдысты хæстонтæ. Арв-иу уыд сау-сырх топпы хосæй, ахæм тохтæ дзы цыд. Фæлæ советон æфсæдтæн уыд иу хъуыды – цалынмæ удæгас дæ, уæдмæ цæв знаджы. Ацы тохы фæстæ немыцаг æфсæдтæн сæ бон нал сси размæ ацæуын. 5-12 июлмæ уыдон размæ ацыдысты 35 километры, фæлæ ацы тохы фæстæ бацахстгонд «плацдармæй» фæстæмæ алæууыдысты иу бонмæ, 400 танкы фесафгæйæ. 1943 азы 5-23 июлмæ тохты хайадисæг Централон, Воронежаг æмæ Степной фронттæ фесæфтой 177 847 адæймаджы, уыдонæй фæмард сты 70 332. Курскы къæлæтауы Вермахты æфсадæй фæмард 500 мин адæймаджы.
Стыр Фыдыбæстæйон хæсты историйы сæрмагонд бынат ахсы Курскы сæрыл тох. Йæ æгъатырдзинад æмæ йын йæ хъомысмæ гæсгæ абарæн никæцы тохимæ ис. 5 августы советон æфсæдтæ ссæрибар кодтой горæттæ Орел æмæ Белгород. Изæры 5-æм августы ацы æнтысты тыххæй хæсты дыууæ азы фыццаг хатт лæвæрд æрцыд уæлахизы салют, 23-æм августы та сæрибар æрцыд горæт Харьков. Афтæ уæлахизæй фæцис Курскы къæлæтауы сæрыл тох. Тохы рæстæджы пырх æрцыдысты ныхмæлæууæджы 30 равзаргæ дивизийы. Немыцаг-фашистон æфсæдтæ, куыд ма загътам, афтæмæй фесæфтой 500 мин адæймаджы, 1500 танкы, 3 мин сармадзаны æмæ 3700 хæдтæхæджы.
Сæ хъайтардзинады тыххæй 100 мин советон хæстонæй фылдæр хорзæхджын æрцыдысты ордентæ æмæ майдантæй. Курскы бынмæ тохæй фæцис Стыр Фыдыбæстæйон хæсты бындурон ныссаст. Уый у историйы иу-уыл стырдæр танкон тох, кæцыйы хайад райстой дыууæ милуан адæймаджы бæрц, 6 мин танкы, 4 мин хæдтæхæджы.
Æрмæст 19-æм июлы Курскы областы иу боны мидæг Советон Цæдисы хъайтарты нæмттæ лæвæрд æрцыд 34 адæймагæн, уыдонæй 18 – сæ амæлæты фæстæ. Курскы бынмæ тохы фæстæ стратегион инициативæтæ рахызтысты Сырх Æфсадмæ. Фельдмаршал Эрих фон Манштейн, кæцы бакуыста операци «Цитадель», уый фæстæ фыста: «Уый уыд фæстаг бафæлвæрд Скæсæны нæ инициативæтæ бахъахъхъæнынæн, инициативæ кæронмæ рахызт советон фарсмæ». Курскы къæлæтауы советон фронты архайдтытыл къухдариуæгад кодтой маршалтæ Георгий Жуков æмæ Василевский. Курскы сæрыл тохы фæдыл Жуковы мысинæгтæй: «Гитлер не ‘мбæрста, егъау стратегион операцийы фæсыкк баст кæй у æрмæст командæгæнджытыл нæ, фæлæ сæйраджыдæр бæрæг кæй цæуы æфсæддон-стратегион, политикон, моралон æмæ материалон фактортæй».
Курскы къæлæтауы тох бындур æрæвæрдта Стыр Фыдыбæстæйон хæсты уæлахизæн.
Æрмæгыл бакуыста
Чертхъоты Жаннæ
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.