Серби æмæ Косовойы ’хсæн конфликт нæ сабыр кæны бирæ азты дæргъы. Историмæ куы æркæсæм, уæд Косово æмæ Метохийы астæузаманты цардысты æрмæстдæр сербæгтæ, фæстæдæр дзы æрцардысты æндæр нацитæ дæр, фæлæ сæ нымæц хæрзцъус уыд. Осмайнаг империйы æндæвдадæй ацы бынæтты æрцæрын кодтой албайнæгты, кæцытæ туркæгтимæ уыдысты иу диныл хæст æмæ сын уымæ гæсгæ лæвæрдтой фылдæр бартæ. Албайнаг нацийæн фыдæлтæй фæстæмæ сæ бæллиц у паддзахад Стыр Албани саразын, æмæ ацы хъуыддагмæ тырнынц сæдæ азты.
Бирæ азты дæргъы албайнæгтæ Косовойы уыдысты бирæ къаддæр сербæгтæй, фæлæ абоны бон та албайнæгтæ сты бынæттон цæрджытæн сæ 93%. Ныридæгæн æдæппæт Косовойы цæры 1,7 милуан адæймаджы æмæ дзы æрмæстдæр 5-8% сты сербæгтæ. Уый та ууыл дзурæг у, æмæ сербæгты æппынæдзух «сæ къæхты бын ссæстой», мардтой сæ, лидзæг сæ фæкодтой сæ фыдæлты уæзгуытæй. Ацы процессты рагæй фæстæмæ активон хайад истой европæйаг бæстæтæ. Уыдон сусæг-æргомæй æххуыс кодтой албайнæгтæн, боснийæгтæн, хорваттæн æмæ æндæртæн, æмæ сæ ардыдтой, цæмæй сербæгты куынæг кæной, се ’нæуынон сын сæ фæкодтой. Уый та уымæн æмæ сербæгтæ рагæй фæстæмæ æфсымæрон наци сты уæрæсейæгтæн æмæ сæхи Уæрæсейыл никуы атигъ кодтой. Сербæгтæн Балканы æр-дæгсакъадахы тыхджын паддзахад куы уа, уæд Уæрæсейæн дæр йæ авналæн-тæ ацы территориты фæуæрæхдæр уыдзысты, йæ хъомысдзинад бæрæг фæфылдæр уыдзæнис, æмæ англосаксты уый никуы фæндыдис. Суанг Уæрæсейы Империйы рæстæгæй фæстæмæ сты европæйæгтæ ахæм хæрамдзаст уырыссæгтæм æмæ абоны онг дæр сæ хъæстæ фылдæр йедтæмæ къаддæр нæ кæны.
Дыккаг дунейон хæсты немыцæгтæ æмæ албайнæгтæ Косовойы сербæгтæн сарæзтой геноцид — чи нæ бааууон кодта йæхи, уыдоны ныццагътой суанг сывæллоны онг, сæ иннæ хай та сын акодтой концентрацион лагертæм. Ахæм æбуалгъ митæ бакæныны фæстæ Косово æмæ Метохи раафтид сербæгтæй. Албайнæгты бæллиц сæххæст. Хæсты фæстæ Югославийы уæды президент Иосип Броз Титойæн йæ бон уыд, цæмæй бафхæра Косовойы цæрæг албайнæгты æмæ сæ фæсура. Фæлæ равдыста зæрдæхæлардзинад æмæ сæ ныууагъта Косовойы цæргæйæ. Ӕвæццæгæн, ацы хъуыддаджы Мæскуыйы компартийы уæнгтæ дæр «бахатыдысты» сербæгтæм, цæмæй дыууæ нацийы ‘хсæн мауал уа хæрамдзинад. Рæстæг æй куыд равдыста, афтæмæй раст къахдзæф нæ уыд — албайнæгтæ бынтондæр нæ фæбузныг сты. Ӕгæрыстæмæй ма бирæ азты дæргъы сæ «марг» тымбыл кодтой, знаджы цæстæй кастысты сербæгтæм æмæ уырыссæгтæм, æмæ сын фадат куы фæцис, уæд ма дзы цы чысылнымæц сербæгтæ уыд, уыдоны дæр фæсырдтой сæ уæзгуытæй.
Югослави бирæнацион паддзахадыл нымад уыд. Йæ арæзтмæ гæсгæ уыд Советон Цæдисы æнгæс. Йе сконды уыдис авд республикæйы — Серби, Хорвати, Словени, Босни, Герцоговинæ, Македони æмæ Черногори. Сербийы сконды ма уыдис дыууæ автономон регионы — Косово æмæ Воеводино. Косовойæн 1945 азы онг ницы сæрмагонд территорион бартæ уыд — уыцы аз ын радтой автономон областы ном Сербийы сконды. 1974 азы Серби райста ног конституци æмæ уый фæлгæтты Сербийы сконды уæвæг регионтæн радтой республикæты статусты нæмттæ, фæлæ сын Сербийæ ахицæн кæныны бар нæ уыд. Косово райста йæхи конституци, закъондæттынад æмæ æндæр ахæм бартæ, æмæ сæхиуыл «схæцыдысты». 1980 азы албайнæгты нымæц Косовойы схызт 77%-мæ æмæ райдыдтой ноджы фылдæр домын — æрфæндыд сæ райсын хицæн республикæйы ном Югославийы сконды. Уыцы азтæй фæстæмæ Косовойы территорийæ лидзын райдыдтой сербæгтæ æмæ æндæр нациты минæвæрттæ. Уымæн æмæ албайнæгтæ сæхи дардтой немыцаг фашисттæй карздæр, фæлæ йæ уæды коммунисттæ нæ хъæр кодтой, худинаг уыд социалистон лагеры ахæм хабæртты кой. Кæй æмбæхстой албайнæгты фыдракæндтæ æмæ компартийы уæнгтæ уæлæнгай цæстæй кæй кастысты нацистты архайдмæ, уымæй проблемæ нæ аскъуыддзаг ис.
1989 азы уавæр фæкарздæр ис — албайнæгты бынтондæр ницыуал урæдта, æппынæдзух архайдтой æндыгъддзинад саразыныл. Кæй зæгъын æй хъæуы, албайнаг фашисттæн финансон æмæ æндæр хуызы æххуыстæ рагæй фæстæмæ кодтой англосакстæ æмæ сын абоны онг дæр кæнынц. Уыдонæн сæ бæллиц у, цæмæй Серби дунейы картæйæ фесæфа куыд паддзахад, æмæ Уæрæсейы æндæвдад мауал уа Балканы æрдæгсакъадахы. 1990 азы Сербийы президент Слободан Милошевич ауагъта референдум æмæ уый фæстиуæгæн аивтой Косовойы автономон республикæйы ном. Уымæн æмæ йæ хорз æмбæрста, Косово хицæн территорион иуæг куы уа, уæд Сербийæн йæ фæстаг пырхмæ цæуы.
Албайнæгтæ, кæй зæгъын æй хъæуы, не сразы сты референдумы фæстиуджытимæ æмæ 1991 азы сæхæдæг ауагътой референдум хæдбар паддзахад саразыны тыххæй. Равзæрстой сæхицæн президент æмæ сæхи та схуыдтой «Республикæ Косово». 1996 азы сарæзтой гарзджын тыхты æфсад дæр англосаксты æххуысы фæрцы. 90-æм азты Серби дæр лæмæгъ паддзахад уыд æмæ бирæ азты дæргъы албайнаг националисттæн ницы фæрæзтой. Рæстæгæй-рæстæгмæ дзы цыд тугкалд æмæ дарддæр афтæ цæрæн нал уыд. 1998 азы бæстонæй æрæвнæлдтой албайнаг сепаратисттæм, Косовойы райдыдтой фæтк æвæрын. Фæлæ англосакстæ æвиппайды цъиувæдис сарæзтой, ома сербæгтæ Косовойы геноцид аразынц. Албайнæгты æппынæдзух ифтонг кодтой хæцæнгарзæй æмæ финанстæй, æмæ дзы райдыдтой хæстон архайдтытæ. 1999 азы райдианы НАТО æрдомдта, цæмæй Югославийы территоримæ бауадзой натойаг æфсæддонты. Фæлæ Милошевич ууыл не сразы ис. Марты мæйы НАТО хæст расидт Югославийæн æмæ райдыдта бомбæтæ калын Белградыл æмæ æндæр вазыгджын объекттыл. Хъавыдысты фылдæр граждайнаг объекттæ скуынæг кæнынмæ æмæ сабырцæрæг адæмы амарынмæ. Марты мæйæ суанг июнмæ НАТО-йы «къухтæй» фæмардысты мингай сербæгтæ. Бындуронæй пырх æрцыдысты скъолатæ, рынчындæттæ, хидтæ, хуымæтæг цæрджыты хæдзæрттæ, историон цыртдзæвæнтæ. НАТО фыццаг хатт тыхæй спайда кодта æппæт бадзырдтæ фехалгæйæ, æмæ абоны бон дæр дзырд цæуы, ома ахæм фæлитойтимæ цы пайда у бадзырдтæ бафыссын.
Уæды рæстæджы Уæрæсе дæр æнæбон паддзахад уыд, йæ къухдариуæгады фылдæр хай уæйгæнджытæ æмæ фыдгæнджытæ уыдысты, æмæ сербæгтæм йе ’ххуысы къух ничи фæдаргъ кодта. Фæлæ уæддæр бантыст тугкалд æруромын кæнын уæрæсейаг дипломатты фæрцы æмæ бафыстой сабырадон бадзырд, кæцымæ гæсгæ сербтæ ракодтой сæ гарзджын тыхтæ Косовойæ æмæ сæ бынатмæ бацыдысты ИНО-йы фидауынгæнæн тыхтæ. Косово юридикон æгъдауæй нымад у Сербийы территорийыл, сабырдзинад та дзы хъахъхъæнынц æхсæнадæмон мисси. Фæлæ дзы нæдæр сабырдзинад ис, нæдæр — фæтк. Абоны бон дæр Косовойы регион нымад цæуы иууыл криминогенондæр регионыл æгас Европæйы территорийы. Афтæмæй та дзы АИШ-æн ис æфсæддон базæ, кæцы у иууыл егъаудæр æгас Европæйы.
2008 азы 17 февралы Косовойы пар-ламент расидтис хæдбардзинад æмæ йæ æвиппайды хурныгуылæйнаг бæстæтæ банымадтой, кæд дзы референдум уагъд не ’рцыд, уæддæр. 2022 азы та Косово бахаста куырдиат, цæмæй йæ айсой «Совет Европы»-йы, НАТО-йы æмæ Евроцæдисы скондтæм. Косовойы хабæрттæм куы æркæсæм, уæд дзы бæлвырдæй бæрæг сты æппæт дунейон закъæттæ фехалыны факттæ, кæцытыл хурныгуылæйнаг бæстæтæ сæ «цæстытæ сæхгæдтой» æмæ ма сæ, уымæй уæлдай, ноджы тынгдæр разæнгард кæнынц фылдæр фыдракæндтæ саразынмæ.
Балканы æрдæгсакъадахы сербтæ цардысты рагæй фæстæмæ æмæ дзы бирæ бæстæты уыд анклавтæ. Абоны онг дæр уæвынад кæнынц, фæлæ сæ кæмдæрты та фæсырдтой æмæ фæмардтой. Хорватийы территорийы дæр бынæттон цæрджыты 12% уыдысты сербтæ 1995 азы онг, сæ территори та хуынд «Республика Сербская Краина». Фæлæ дзы 1995 азы 4 августы сарæзтой геноцид. Хорватаг гарзджын тыхтæ, НАТО-йы авиаци æмæ Босни æмæ Герцоговинæйы æфсæддонты æххуысæй, райдыдтой хæстон операци «Буря», кæцыйы фæстиуæгæн сæ фыдæлты уæзгуытæй лидзинаг фесты 250 мин сербæй фылдæр. Уыцы лигъдæттæн абоны бон дæр нæй æмбæлон цардуагон уавæртæ, фесты рахау-бахауаг. Эксперттæ нымайынц ацы æвирхъау цау иууыл егъаудæр геноцидыл Европæйы Дыккаг дунеон хæстæй фæстæмæ æмæ дзы ныры онг бæрндзинад иу адæймагæй дæр нæ бадомдтой. Хорватаг æфсæддонты хæстмæ цæттæ кодтой америкæйаг инструктортæ æмæ сæ хæцæнгарзæй дæр уыдон срæвдз кодтой. Астæуккаг нымадæй дзы фæмардысты 8 мин сербаджы æмæ дзы 12 мины та æбæрæгæй фесæфтысты. Хæстон архæйдтыты фæстиуæгæн Хорватийы территорийыл цæрæг сербты нымæц фæкъаддæр ис 90%.
Егъау анклав сербæгтæн ис Боснийы æмæ Герцоговинæйы дæр æмæ хуыйны «Республика Сербская». Цæры дзы иу миллуанæй фылдæр адæймаджы. Кæд æмæ хицæн регионыл нымад сты, уæддæр хурныгуылæйнаг политиктæ уыйбæрц бакодтой, æмæ сын нæй ницы бартæ, сæ «фæндæгтæ» сын алырдыгæй æрæхгæдтой æмæ ма се скаст у, æрмæстдæр, Уæрæсемæ. Комкоммæ зæгъгæйæ, ацы регионæй сарæзтой сæхицæн калони æмæ сæ хынджылæг кæнынц. Сербаг наци æппæт хъизæмæрттæ æвзары сæдæ азты дæргъы æрмæстдæр уый тыххæй, æмæ уырыссæгтимæ кæй сты хæрзæввахс, кæй сын ис æфсымæ-рон ахастытæ. Æрмæст ацы факты тыххæй дæр алы рæттæй лидзинаг фесты, сардыдтой сыл, куыйтау, кæцыдæр нациты æмæ сæ æппынæдзух скуынæг кæнынмæ хъавынц. Ӕрмæстдæр Уæрæсе тыхджын паддзахад куы уа, уæд сын уыдзæнис фидæн сербтæн, куыд наци, афтæ.
Джиоты Алыксандр
