Фидауынгæнæг – сабырадхæссæг

Ивгъуыд æнусы 90-æм азы Хуссар Ирыстон æмæ Гуырдзыстоны ‘хсæн цы конфликт райдыдта, уый цадæггай рахызт æххæстхъомыс хæстон архайдтытæм. Гуырдзиæгтæ фесæфтой сæ адæймагдзинад æмæ хъæддаг сырдтау лæбурдтой ирон хъæутæм, горæт Цхинвалмæ, æрæхгæдтой фæндæгты æмæ нал уагътой ирон адæмы фæндæгтыл цæуын, цагътой сæ, удæгасæй сæ сыгътой, алы фыдмитæ сын кодтой, горæт уыд блокадæйы. Гуырдзиаг фашистты амæттæгты нымæц бонæй бон фылдæр кодта, цæфты æмæ мæрдты нымæц ахызт минтæй. Цæмæй уыцы тугкалд урæд æрцыдаид, уый тыххæй 1992 азы июны Сочийы Хуссар Ирыстон, Гуырдзыстон, Уæрæсейы Федераци æмæ Цæгат Ирыстоны ‘хсæн арæзт æрцыд цыппарварсон сразыдзинад. Ацы сразыдзинады бындурыл 1992 азы 14 июлы тугамæхст Хуссар Ирыстонмæ æрцыдысы фидауынгæнæг тыхтæ. 

Фидауынгæнæг тыхтыл республикæйы адæм æмбæлдысты цины цæссыгтæ æмæ дидинджытимæ. Фидауынгæнджыты сконды уыдысты  куыд Уæрæсейы Федераци æмæ Цæгат Ирыстоны фидауынгæнджытæ, афтæ Хуссар Ирыстон æмæ Гуырдзыстоны батальонтæ дæр. Ацы формат уыд уникалон. Фæстагмæ хуссарирыстойнаг, цæгатирыстойнаг æмæ уæрæсейаг  баиугæндтæ баиу сты æмæ сыл командæ кодта уæрæсейаг инæлар-майор Анатоли Меркулов.

Хуссар Ирыстоны зæххыл кæд æргом хæст нал цыд, уæддæр уавæр уыд æндыгъд. Ирыстоны хъæутæй компактонæй гуырдзиæгтæ кæм цардысты, уым æрбынат кодтой Гуырдзыстоны районтæй æрцæуæггаг абырджытæ æмæ-иу сæ мардтой, кæнæ бынæттон гуырдзиæгтимæ æрæхгæдтой фæндæгты, ахстой  сабыр цæрджыты æмæ-иу се ссæрибар кæныны тыххæй домдтой æхца. Ахæм цаутæ стæм нæ уыдысты, ахæм цауты аххосагæй тас уыд стыр тугкалд сног кæнынæй, фæлæ-иу ахæм рæстæджы фидауынгæнджытæ æрлæууыдысты ныхмæлæуджыты ‘хсæн æмæ-иу æрсабыр кодтой уавæр.

Гуырдзиаг-ирон хæстон архайдтытæ æрсабыр кæныны процессы ахсджиаг бынат уыд Æмхæццæ контролон къамисæн.  Уый арæзт æрцыд 1992 азы 24 июны срадзызинады фæлгæтты. Йæ сырæзты нысан уымæн дæр уыд æхстытæ æруромын, хæстон архайд сног кæнын мауал бауадзын, гарзджын баиугæндтæ конфликты зонæйæ ракæнын æмæ æдасдзинады режим сифтонг кæнын, конфликт политикон æгъдауæй æрсабыр кæнын, æфхæрд баййафæг районты экономикæ сæндидзын кæнынæн баххуыс кæнын, лигъдæтты æрыздæхтæн æмæ сын æмбæлон уавæртæ саразынæн баххуыс кæнын.

Æмхæццæ контролон къамисы сконды райдианы уыдысты  æртæ фарсы – уæрæсейаг, цæгатирыстойнаг æмæ гуырдзиаг. Хуссар Ирыстон хаст не ‘рцыд йе скондмæ æмæ уый тыххæй бадзырдты дæр хайад нæ иста. Ацы къамис куыста консенсусы принципмæ гæсгæ. Ома, исты уынаффæ рахæссыны тыххæй иу фарс куынæ разы кодта, уæд уыцы уынаффæ ист нæ цыд. Уавæр куы фæрсабырдæр æмæ Хуссар Ирыстоны зæххыл тугкалд урæд куы æрцыд, уæд Æмхæццæ контролон къамисы куыст дæр æрлæууыд.

1994 азы та дзурын райдыдтой Æмхæццæ контролон къамисы куыст сног кæныныл, фæлæ Хуссар Ирыстоны къухдариуæгад разы нæ уыд, бадзырдты хайад исыны бар ын кæй нæ уыд, уый тыххæй. Республикæ сразы, Хуссар Ирыстон бадзырдон процессы æххæстбарджын фарсы статус куы райста æмæ йын райсгæ уынаффæтыл бандавыны бар куы радтой,  æрмæстдæр уæд. Афтæмæй Æмхæццæ контролон къамисы  сконды уыдысты цыппар фарсы.

Алы æмæ алы рæстæджыты Æмхæццæ контролон къамисы  хуссарирыстойнаг фарсы къухдариуæггæнджытæ уыдысты Тыбылты Л., Гæбæраты В., Саулохты А., Цоциты Б.

 

Хуссар Ирыстоны-иу ранæй рæтты кæд гуырдзиæгтæ æмæ ирæтты ‘хсæн æндыгъддзинад сæвзæрд, уæддæр иумиагæй сисгæйæ, уавæр уыд сабыр, цалынмæ 2004 азы Гуырдзыстоны къухдариуæгадмæ Америкæйы Иугонд Штатты æрвыст лæг Михаил Саакашвили не ‘рцыд, уæдмæ. Йе ‘рцыдæй та Гуырдзыстоны сытынг Хуссар Ирыстон æмæ Уæрæсейы ныхмæ истери, Америкæ æмæ Украинæ  хæцæнгæрзтæй ифтонг кодтой тугмондаг гуырдзиæгты. Гуырдзыстойнаг фидауынгæнджыты дæр æдзухæй ивтой æндæртæй – æфсæддон дæлхæйттæй. Уымæй бæрæг уыд гуырдзиæгтæ сæ «фидауынгæнджыты» гарзджын æрбабырстмæ кæй цæттæ кæнынц.

2004 азы августы Гуырдзыстоны «уаритæ» бæргæ бафæлвæрдтой Хуссар Ирыстон бацахсынмæ, фæлæ… Æниу «бацахстой» Цхинвалы Театралон фæзуаты, сæ зонгуытыл лæугæйæ.

Фæстæдæр куыд рабæрæг, афтæмæй Гуырдзыстон уыцы цауæй хатдзæг нæ сарæзта. Фидауынгæнæг тыхтæ æппæт амæлттæй дæр архайдтой уавæр æрнывыл кæнынмæ, фæлæ сæ гуырдзиаг коллегæтимæ æмкуыст кæнын  бонæй бон тæссагдæр кодта. Гуырдзиаг фидауынгæнджытæ сæхæдæг провокацитæ арæзтой сæ коллегæтæн, уæлдайдæр та уæрæсейаг контингентæн, конфликты зонæйы сын сæ уæвынад нымадтой æнæзакъононыл.

Кæй зæгъын æй хъæуы, уыцы хъуыдыйыл хæст уыдысты гуырдзиаг политиктæ дæр æмæ 2006 азы Гуырдзыстоны парламент райста уынаффæ, цыран фидауынгæнджыты архайд банымадта негативоныл, уæрæсейаг фидауынгæнджыты архайд та – Хуссар Ирыстоны территорийы анексийыл. Гуырдзиаг депутаттæ æмæ хицауад архайдтой Сочийы сразыдзинадмæ ивындзинæдтæ бахæссыныл, фæндыд сæ уæрæсейаг фидауынгæнджыты бæсты конфликты зонæмæ европæйаг фидауынгæнæг тыхты æрбакæнын.

Кæй зæгъын æй хъæуы, Уæрæсейы Фæсарæйнаг хъуыддæгты министрады æрдыгæй гуырдзиæгты архайд æнæхъусдард нæ баззад. Æмæ  сарæзта хъусынгæнинаг, цыран Сочийы сразыдзинады принципты  банымадта эффективоныл, гуырдзиагты парламентариты архайд та – провокацийыл, æмæ фидарæй банысан кодта,  зæгъгæ, уæрæсейаг фидауынгæнджытæ, гуырдзиæгты уынаффæтæм нæ кæсгæйæ, архайдзысты конфликты зонæйы уавæр стабилон кæныныл.

Уæлдæр æй куыд банысан кодтон, афтæмæй Гуырдзыстон йæхи æргом хæстмæ кæй цæттæ кодта, уый бæрæг уыд регионы сæ афтæхуыйнæг фидауынгæнджыты – æфсæддон дæлхæтты арæх ротацийæ дæр. Ротаци та сæ кодтой конфликты зонæйы бынат, хуссарирыстойнаг æфсады позициты хуыздæр базоныны тыххæй.

Гуырдзиаг «фидауынгæнæг» тыхтæ сæхи раргом кодтой 2008 азы августы. Уыдон Гуырдзыстоны регулярон хæстонтимæ æрбафсæрстой Хуссар Ирыстонмæ. Ацы æнæмсæр хæсты фыццаг цæф райстой уæрæсейаг æмæ хуссарирыстойнаг фидауынгæнæг тыхтæ. Уыдон фыдызнаджы ныхмæ бацыдысты мæлæтдзаг тохы сабыр цæрджыты бахъахъхъæныны тыххæй æмæ фенын кодтой стыр хъæбатырдзинад. Хуссарирыстойнаг фидауынгæнæг тыхтæ, республикæйы Хъахъхъæнынады министрады службæгæнджытæ æмæ горæтхъахъхъæнджытимæ æнæмсæр тохы бацæугæйæ, знаджы горæтæй аппæрстой. Уыдон знаджы ныхмæ лæууыдысты, цалынмæ уæрæсейаг æфсад æххуысмæ не ‘рцыдысты æмæ гуырдзиаг агрессоры тыхæй сабырадмæ не ‘ркодтой, уæдмæ.

Кæд æзтæ рацыдысты, уæддæр абоны онг хуссайраг ирæттæ дзырд «фидауынгæнæгæн» стыр нысаниуæг дæттынц.

Абон Хуссар Ирыстоны фидауынгæнæг тыхтæ нал ис, фæлæ уыцы мисси æххæст кæнынц уæрæсейаг базæйы æфсæддонтæ æмæ хуссарирыстойнаг æмæ уæрæсейаг арæнхъахъхъæнджытæ. Фидауынгæнджыты хъæбатырдзинад та не ‘мбæстæгтæй рох никуы уыдзæн.

ТЕДЕТЫ И.