Хæдбардзинад расидыны Акт – нæ паддзахаддзинады фидар бындур

Конференци

Республикæ Хуссар Ирыстоны хæдбардзинад расидыны  Акт райсыныл 25 азы сæххæсты боны цытæн медиа-центр «Ир»-ы  ауагъдæуыд конференци. Конференцийы хайад райстой Медиа-центры кусджытæ, Парламенты депутаттæ, уыцы нымæцы Сæйраг Советы фыццаг сæвзæрсты депутаттæ дæр, эксперттæ, æхсæнады минæвæрттæ, ХИПУ-йы студенттæ, дзыллон информацион фæрæзты минæвæрттæ.

Медиа-центры президент Гаглойты Иринæ банысан кодта, зæгъгæ, 25 азы афтæ бирæ рæстæг кæд нæу, уæддæр нын фаг уыд нæ хæдбардзинад сфидар кæнынæн. Абон нæ зæрдыл  æрлæууынц бирæ цаутæ, бирæ хатт нæ уырнгæ дæр нæ фæкæны, æппæт уыцы фæндæгтыл кæй рацыдыстæм, уый. Хъыгагæн, абоны онг нæ фæцардысты, уыцы хъысмæтскъуыддзаггæнæн цауты хайад чи иста, уыдонæй бирæтæ, уый фæстиуæгæн бахатыд æрæмбырдуæвджытæм, цæмæй иу минут æмырæй алæугæйæ ссарой, Республикæ Хуссар Ирыстоны фыццаг сæвзæрст Сæйраг Советы депутаттæй, фыдыбæстæ хъахъхъæнджытæй æмæ нæ республикæйы хæрзиуæгæн чи куыста, уыдонæй удæгас чи нал у, уыдоны рухс нæмттæ.

Уый фæстæ медиа-центры президент Гаглойты Иринæ сарæзта доклад хæдбардзинад расидыны  Акт райсыны боны темæйыл. Уый банысан кодта уыцы боны ахсджиагдзинад æмæ загъта, зæгъгæ, уый уыд иууыл ахсджиагдæр цау, кæцыйæн уыд хъысмæтскъуыд-дзаггæнæн нысаниуæг. Уый куыд радзырдта, афтæмæй 1992 азы 29 майы Республикæ Хуссар Ирыстоны хæдбардзинад расидыны Акты райстæй бындур æвæрд æрцыд нæ паддзахаддзинадæн. «Уыцы бон бæрæг æрцыд уыцы астæумагъз, кæцыйы алыварс арæзт цæуы нæ паддзахаддзинад. 1992 аз уыд уæззау, уый баст уыд бирæ трагикон цаутимæ. Уыимæ иумæ уыцы аз уыд нæ историйы иууыл ирддæр дуг», – загъта Гаглойты Иринæ æмæ банысан кодта, зæгъгæ, Гуырдзыстон Хуссар Ирыстоны ныхмæ хæст куы расидтис, уæд скъуыддзаг цыдысты ахæм ахсджиаг хæслæвæрдтæ, кæцытæ, уый фæстæ истори куыд фенын кодта, афтæмæй уыдысты раст æмæ иунæг фæрæз нæ адæмы, нæ национ культурæ бахъахъхъæнынæн. Хуссар Ирыстоны ныхмæ Гуырдзыстоны агресси сбæрæг кодта, Хуссар Ирыстоны хæдбардзинад барадон æгъдауæй сфидар кæнын кæй хъæуы, цæмæй макуы мачи фæдызæрдыг уа ирон адæмы равзæрст фæндоны фидардзинадыл.

«1992 азы 19 январы ауагъд æрцыд референдум Республикæ Хуссар Ирыстоны хæдбардзинады тыххæй, 1992 азы 29 майы райст æрцыд Акт Республикæ расидыны тыххæй. Уыцы дыууæ документы æрмæст сæхæдæг дæр дырысæй дзурæг сты ног паддзахады райгуырдыл», – банысан кодта Гаглойты Иринæ.

Дарддæр уый банысан кодта, Акт райсыны размæ цы ахсджиаг цаутæ æрцыд, уыдон. Сæрмагондæй нысан æрцыд республикæйы Парламенты роль, кæцы арæзт æрцыд 1990 азы 9 декабры æвзæрстыты фæстиуджытæм гæсгæ.

Гаглойты чызджы ныхæстæм гæсгæ, 1990 азы декабрь Хуссар Ирыстоны ногдæр историмæ бацыд, куыд Хуссар Ирыстоны политикон царды ног этапы райдиан, афтæ. Уый баст у нæ республикæйы парламентаризмы рæзтимæ. Хуссар Ирыстоны Парламент арæзт æрцыд дунеон барадмæ гæсгæ æмæ дзуапп лæвæрдта демократон стандарттæн. Парламенты фыццаг сесси уыд 10-æм декабры. Уыцы сессийыл Сæйраг Советы Сæрдарæй равзæрстæуыд Хъуылымбегты Торез. Гуырдзиаг агрессиимæ баст æппæт тасдзинæдтæм нæ кæсгæйæ, Сæйраг Советы депутаттæ оперативонæй истой республикæйæн ахсджиаг уынаффæтæ. «1992 аз Хуссар Ирыстоны традиционæй райдыдта гуырдзиаг «демократты» æхстæй. Уымæ нæ кæсгæйæ, хуссайраг ирæттæ нæ састысты, дарддæр кодтой  сæ хъуыддаг. Депутаттæ æппæт сесситыл дæр уынаффæ кодтой Гуырдзыстонимæ ахасты фарстатыл. 9 майы РХИ-йы Сæйраг сессийы райст æрцыд меморандум ирон-гуырдзиаг конфликты æмæ йæ аскъуыддзаг кæныны фæндæгты тыххæй. Меморандумы текст бацæттæ кодтой Уæрæсейæ æрхонгæ эксперттæ. Уæрæсейаг ахуыргæндты ‘хсæнæй экспертты равзæрст æнæнхъæлæджы нæ уыд, уымæн æмæ Уæрæсе традиционæй Фæскавказы сæйраг рол æххæст кодта, номхуындæй та – ирæтты хъысмæты», – загъта Иринæ.

Референдумы æмæ хæдбардзинад расидыны Акт райсыны размæ цауты тыххæй йæ мысинæгтæ радзырдта фыццаг сæвзæрст Парламенты депутат Дзиццойты Юри. Дзиццойы фырт уыд референдумы рæстæджы Централон æвзарæн къамисы сæрдар. Уый радзырдта, уыцы рæстæджы политикон царды æмæ æхсæнады ‘хсæн цы цаутæ цыд æмæ æхсæнадæн зындгонд чи нæ уыд, уыдоны тыххæй. Уый акцент сарæзта Республикæ Хуссар Ирыстоны паддзахаддзинадæн мидæгæй дæр æмæ æддейæ дæр зындзинæдтæ æмæ ныхдуртæ чи арæзта, уыцы ныхмæлæуджыты тыххæй. Йæ ныхæстæм гæсгæ, Хуссар Ирыстоны архайдта «фæндзæм колоннæ», кæцы ныхмæ лæууыд, Республикæ Хуссар Ирыстоны хæдбардзинад расидын æмæ сфидар кæныны тыххæй цы инициативæтæ уыд, уыдонæн. Ацы «фæндзæм колоннæйæ» ныфс æвæрдтой, Хуссар Ирыстоны ныхмæ цы æддагон тыхтæ уыд, уыдон дæр. Цæмæй референдум ауадзын  ма бауагътаиккой, уый тыххæй уыцы тыхтæ пайда кодтой æппæт фадæттæй дæр, уыцы нымæцы тæрсын кодтой адæмы, æгæрыстæмæй референдумы бюллетенты дæр фæивтой референдум ауадзыны боны хæдразмæ.

Йæ раныхасы Дзиццойты Юри банысан кодта уæды рæстæджы Цæгат Ирыстоны сæргълæууæг Галазты Æхсарбеджыы роль дæр. Номхуындæй та стыр æнтыстыл уый банымадта, Галазты Æхсарбег Хуссар Ирыстоны хæдбардзинад кæй банымадта, уый.

«Галазты Æхсарбеджы тыххæй бирæ дзурæн ис, æмæ æвæццæгæн ссардæуыдзæн ахæм факттæ дæр, кæцыты тыххæй йæ ис критикæ кæнæн дæр. Фæлæ уый сарæзта дыууæ стыр хъуыддаджы. Фыццаг уый, æмæ банымадта Хуссар Ирыстоны хæдбардзинад. Мæнмæ афтæ кæсы, æмæ уыцы хъуыддаг саразын тынг зын уыд, фæлæ йæ Галазы фырт сарæзта. Дыккаг та уый уыд, æмæ ном «Цæгат Ирыстонмæ» бафтыдта Алани, æмæ йæ схуыдта Цæгат Ирыстон-Алани. Уый тыххæй йæ ном Ирыстоны историйы фыст æрцæудзæн сыгъзæрин дамгъæтæй», – банысан кодта Дзиццойты Юри.

Дарддæр ныхасы рацыд фыццаг сæвзæрсты депутат, Хуссар Ирыстоны Экономикон рæзты министр Кокойты Геннади. Уый банысан кодта ирон адæмы историйы Республикæ Хуссар Ирыстоны хæдбардзинад расидыны хъыс-мæтскъуыддзаггæнæн нысаниуæг.

«1992 азы майы хæдбардзинады тыххæй Акт куынæ райстæуыдаид, уæд 2008 азы августы Уæрæсейы Федераци цы банымадтаиккой, уый сын нæ уыдаид. 1992 азы 29 май Республикæ Хуссар Ирыстоны хæдбардзинады бон у Аланийы сæйраг паддзахадон бæрæгбон. Алайнаг-ирон этносы хуссар хайы историйы уыцы бон у хъысмæтскъуыддзаггæнæн момент. Хæдбардзинады бон баст у уыцы азты иууыл трагикондæр цаутимæ. Хуссар Ирыстоны паддзахадон хæдбардзинад расидыны тыххæй Акт райсын у цауты логикон рæхысы цæгтæй иу, кæцы баст у куыд ССР Цæдисы ныппырхимæ, афтæ гуырдзиаг-ирон ныхмæлæуды рæзтимæ дæр, кæцы райдыдта 1989 азы 23 ноябры, Гамсахурдия «Самачабломæ сабырадон балцы» куы ракодта æнæхъæн Гуырдзыстоны адæмы, уæд. Уый фæстæ цаутæ бирæ хæттыты фыст æрцыдысты алы æмæ алы информацион фæрæзты. Гуырдзыстоны æрдыгæй уый уыд хæст ирæтты этнос скуынæг кæныны тыххæй, Хуссар Ирыстоны цæрджытæ æмæ хæстонты æрдыгæй та  хæдбардзинады сæрыл тох», – банысан кодта Кокойты Геннади.

Йæ ныхæстæм гæсгæ Гуырдзыстоны сæйраг нысан уыд Хуссар Ирыстоны цæрджыты фæтæрсын кæнын, сæ ныхмæлæуд сын ныссæттын æмæ сæ уымæ æркæнын, цæмæй сæ Райгуырæн бæстæйæ ацæуой.

«Гуырдзиаг фашистты хъуыды бахынцгæйæ, Хуссар Ирыстоны къухдариуæгад аскъуыддзаг кодтой сæ хæдбардзинад расидт фæтагъддæр кæнын. Уый хуымæтæджы уынаффæ нæ уыд. Аиуварс кæнын хъуыд дызæрдыггæнджыты ныхмæлæууынад, кæцытæ дзырдтой, зæгъгæ, уыцы уынаффæйы фæстиуæгæн знаг фæтынгдæр кæндзæн йе ‘фхæрæн акцитæ. Уыдис ахæмтæ дæр, кæцыты нæ уырныдта нæ хæдбардзинад. Уымæ нæ кæсгæйæ, хæдбардзинады фарсхæцджытæ  «сæрхызт политиктæй» уыдысты бирæ фылдæр æмæ Республикæ Хуссар Ирыстоны Сæйраг Советы сесси æмхъæлæсæй райстой РХИ-йы хæдбардзинад расидыны тыххæй Акт райсыны пайдайæн», – загъта  Кокойты Геннади.

Уый куыд банысан кодта, афтæмæй 25 азы размæ хæдбардзинады расидтæн аргъ нæй, уымæн æмæ уый бахъахъхъæдта алайнаг-ирон этносы хуссар хайы. Уый ссис Уæрæсейы Федерацийы æмæ ноджы цалдæр бæстæйы æрдыгæй Хуссар Ирыстоны хæдбардзинад банымайыны бындур.

«Хуссар Ирыстоны Сæйраг Советы депутаттæ куы фæтарстаиккой æмæ сæ къух куы систаиккой хæдбардзинады фæндоныл, уæд Хуссар Ирыстоны баййæфтаид, Гуырдзыстоны мидæггаг районты цы ирæттæ цард, уыдоны хъысмæт. Статистикæ куыд уынын кæны, афтæмæй 1989 азы сфыстмæ гæсгæ, æнæ Хуссар Ирыстонæй, Гуырдзыстоны ССР-йы цард 164 мин ироны. Уыдон уыдысты, сæхи ирон схонын чи бауæндыд, уыдон, уымæн æмæ уыцы рæстæджы Гуырдзыстоны ирæттæн сæхи ирон схонын уыд тæссаг. 2013 азы сфыстмæ гæсгæ Гуырдзыстоны цæры æрмæстдæр 5950 адæймаджы. Хъæуы ма исты бæлвырд-гæнæнтæ, Гуырдзыстон ирæтты этникон æгъдауæй масштабонæй кæй ссыгъдæг кодта, уымæн? Исты дызæрдыгдзинад æвзæрын кæны 1992 азы Хуссар Ирыстоны адæм æмæ Сæйраг Совет иунæг раст уынаффæ  хæдбардзинад кæй равзæрстой, кæцы этносы фервæзын кодта скуынæгæй? Къоб-Тырсыгомы ирон хъæутæ кæй федзæрæг сты, уый æвдисæн у, знаджы гуманондзинадыл æууæндæн кæй нæй, уымæн. АИШ-ы бындурæвæрджытæй иу афтæ загъта: «Адæм æдасдзинад æмæ сæрибардзинадæй æдас-дзинад куы равзарынц, уæд уал уыдон фесафынц сæ сæрибардзинад, стæй та сæ æдас-дзинад, сæрибардзинад куы равзарынц, уæд та куыдфæстагмæ сæ къухы бафты æдасдзинад дæр». Ацы ныхæстæ бафидар кодта Хуссар Ирыстоны цæвиттон дæр», – банысан кодта Кокойты Геннади.

Фыццаг сæвзæрст Парламенты депутат Гобозты Вячеслав дæр банысан кодта Хуссар Ирыстоны хæдбардзинад расидыны барадон аспектты æмæ йæ паддзахаддзинады дард-дæры рæзт. Афтæ ма банысан кодта ног Конституцийы райсты æнæмæнгхъæуындзинад. Уый хъусдард аздæхта  1990-1992 азты æрцæугæ цаутæм, уыцы азты цы уынаффæтæ райстæуыд, уыдонæн æмбæлон аргъ скæнынмæ, дæргъвæтин рæстæджы дæргъы иуæй-иу цауты нысаниуæджы кой кæй ничи кодта кæнæ та сын сæ  нысаниуæг кæй æрныллæг кодтой, уый бахынцгæйæ.

Конференцийы доклад сарæзта ХИПУ-йы студенткæ Джиоты Альбинæ дæр.

Уый йæ доклады банысан кодта 1988 азæй фæстæмæ Хуссар Ирыстоны æрцæугæ цаутæ, æрхаста Гуырдзиаг-ирон ныхмæлæуды цæвиттонтæ, радзырдта «Адæмон Ныхасы» сырæзты историйы тыххæй. Уый куыд загъта, афтæмæй Хуссар Ирыстоны истори йемыдзаг у алыгъуызон цаутæ æмæ процесстæй. Уый у, нæ националон хъысмæт куырыхон æмæ арæхстджын уынаффæтæ куы домдта, уыцы дуг. Нæ историйы иууыл драматикондæр дугтæй иу у Хуссар Ирыстоны ныхмæ Гуырдзыстоны хæст, кæцы ахаста 1989 азæй 2008 азы онг. Уыцы дуджы скъуыддзаг цыд Хуссар Ирыстоны хъысмæт. Гуырдзыстон дарддæр кодта хуссайраг ирæтты куынæг кæныны политикæ. Уый хъуыд æрмæстдæр территори. Фæлæ Хуссар Ирыстоны зæхх нæ фыдæлты зæхх у, æмæ йæ исчи йæхи бакæна, уый бар никæмæн ратдзыстæм.

Сæ мысинæгтæ радзырдтой фыццаг сæвзæрсты иннæ депутатæ, уыцы нымæцы Абайты Зарæ дæр.

Дискусситы рæстæджы конференцийы хайадисджытæ æрцыдысты ахæм хъуыдымæ, цæмæй Хуссар Ирыстоны хъысмæтскъуыддзаггæнæн бонтæ нысан цæуой уæрæхдæрæй. Гаглойты Иринæ куыд банысан кодта, афтæмæй ахæм бонтæ нысан кæнын хъæуы масштабондæрæй, уадзын хъæуы æмбæлон мадзæлттæ, уыцы нымæцы конференцитæ дæр, цæмæй кæстæр фæлтæр æмбарой уыцы историон процессты ахсджиагдзинад. Ацы фарсты ахсджиаг рол сæххæст кодтой   уыцы историон цауты хайадисджыты мемуартæ æмæ мысинæгтæ.

Осиаты И.