Лекцитæ мадæлон æвзаг æмæ литературæйæ

Нæ республикæйы скъолаты ахуыргæнинæгтæ, кæд 3-æм апрелмæ уалдзыгон улæфтыты уыдысты, уæддæр сæ ахуыргæнджытæн, æгæрыстæмæй, улæфтбонты дæр улæфт нæ вæййы. Куыд зонæм, афтæмæй ахуыргæнджытæн æртæ азы иу хатт уагъд æрцæуы аттестаци. Ацы аз дæр куыд скъолаты ахуыргæнджытæн, афтæ скъолайы кары агъоммæйы уагдæтты хъомылгæнинæгтæн дæр аттестаци уагъд кæй æрцæудзæн, уымæ гæсгæ уыдон сæхи уæхскуæзæй цæттæ кæнынц ацы ахсджиаг мадзалмæ, цæмæй сæ зонындзинæдтæ ирдæй равдисой аттестацион къамисы раз.

Уымæй дарддæр ма уалдзыгон улæфтыты рæстæджы РХИ-йы Ахуырад æмæ зонады министрады цур ахуыргæнджыты квалификаци бæрзонддæргæнæн институты директор Гæззаты Лианæйы фæхуындмæ гæсгæ нæ республикæмæ æрцыд мадæлон æвзаджы иттæг хорз специалист, Цæгат Ирыстоны паддзахадон университеты ирон æвзаг æмæ литературæйы кафедрæйы доцент, РЦИ-Аланийы ахуырады кусджыты квалификаци бæрзонддæргæнæн институты кусæг Уалыты Татьянæ. Уый къуырийы дæргъы нæ республикæйы астæуккаг скъолаты ахуыргæнджытæн лекцитæ каст мадæлон æвзаг æмæ литературæйæ, цæмæй та курсыты фæстæ райсой ног зонындзинæдтæ, æмæ сæ уалдзыгон улæфтыты фæстæ рæдауæй бацамоной сæ хъомылгæнинæгтæн. Уый фæдыл нын квалификаци бæрзонддæргæнæн институты директор Гæззаты Лианæ афтæ радзырдта:  «2006 азы 30-æм июны РХИ-йы Хицауады уынаффæмæ гæсгæ ХИПУ-йы цур квалификации бæрзонддæргæнæн деканатæй фæстæмæ ахуырады кусджыты квалификаци бæрзонддæргæнæн институт арæзт куы æрцыд, уæдæй фæстæмæ Цæгат Ирыстон-Аланийы ахуыргæнджыты квалификаци бæрзонддæргæнæн институт Исакова Людмилайы сæргълæудæй стыр æххуыс кодта æмæ кæны нæ институтæн ахуырады процессы гъæд фæхуыздæр æмæ фæхъæз-дыгдæр кæныны тыххæй. Æмæ афтæмæй нæ институттæ æнгомæй æмгуыстад кæнынц. Хуссар Ирыстоны ахуыргæнджытæ ног зонындзинæдтæ исынц куыд бынаты, нæ республикæмæ æрцæуæг специалистты  зонæдты кандидаттæ æмæ профессорты руаджы, афтæ нæ институтæн РХИ-йы Хицауад цы фнинансон фæрæзтæ рахицæн кæны, уыдоны руаджы та хуссар-ирыстойнаг ахуыргæнджытæн фадат вæййы республикæйæн æддæмæ ацæуынæн, куыд зæгъæм, Дзæуджыхъæуы квалификаци бæрзонддæргæнæн институт цы курсытæ фæуадзы, уыдоны хайад райсынæн. Уыимæ мæ фæнды банысан кæнын уый дæр, æмæ Республикæ Хуссар  Ирыстон æмæ Уæрæсейы Федерацийы ‘хсæн Æмцæдисад æмæ интеграцийы Бадзырды фæлгæтты нæ ахуыргæнджытæн курсытæ ауадзынц Цæгат Кавказы Федералон зылды университеты профессортæ дæр.

Æрæджы нæ методисттæ хайад райстой, фæсарæнты, ома уырыссаг æвзаг мадæлон æвзаг кæм нæу, уыцы бæстæты уырыссаг æвзаг æмæ литературæ амоныны методты тыххæй рауæрæхгонд рабадты Стъараполы, ацы горæты паддзахадон университеты къухдариуæгадæй. Дыууæ къуырийы размæ та скъола-интернатты  хъомылгæнджытæн лекцитæ бакаст педагогон зонæдты кандидат Бирæгъты Изæ.

Ныр та æнæхъæн къуырийы дæргъы, уалдзыгон улæфтыты рæстæджы нæ республикæйы скъолаты ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнджытæ стыр цымыдисæй байхъуыстой мидисмæ гæсгæ, арф чи уыдысты, уыцы лекцитæм, кæцытæ сын бакаст Уалыты Татьянæ. Ахуыргæнджытæ стыр бузынгæй баззадысты ацы лекцитæй. Нæ институты номæй мæ арфæйы ныхæстæ зæгъын фæнды РЦИ-Аланийы ахуыргæнджыты квалификаци бæрзонд-дæргæнæн институты ректор Исакова Людмилайæн, афтæ РЦИ-Аланийы Ахуырады министр Азимова Иринæйæн, нæ республикæмæ сæ специалистты кæй æрæрвитынц, уый тыххæй».

Ауырады къабазы инновациты дуджы, хъусдард здахын хъæуы техникон прогрессы рæзтмæ, нырыккон скъолаты домæн-тæм. Скъола иппæрд ма хъуамæ уа æхсæнады цæуæг ивындзинæдтæй, скъолайы куыст дæр хъуамæ ивд цæуа уыцы ивындзинæдтæм гæсгæ. Абоны ахуыргæнинæгты нæ фæнды «зæронд методтæм» гæсгæ ахуыр кæнын, уымæн æмæ уыдон цæрынц ног реалиты. Куыд хъæуы ахæм уавæрты кусын? Куыд хъæуы ног методтæм гæсгæ уроктæ уадзын? Ацы проблемæ хынцгæйæ, æрвылаз дæр РХИ-йы Ахуыргæнджыты квалификаци бæрзонддæргæнæн институт ауадзы курсытæ æмæ семинартæ республикæйы скъолаты ахуыр-гæнджытæн.

ЦИПУ-йы доцент Уалыты Татьянæ ахуыргæнджытæн лекцитæ бакаст алы æмæ алы темæтыл. Куыд зæгъæм, Нарты кадджыты тыххæй. Уый иумиагæй лæмбынæг радзырдта ацы кадджытæ куыд фæзындысты, уый тыххæй. Темæтæй сæ иу та уыд ахуыргæнинаджы монон-хæрзæгъдаудзинадыл хъомыл æмæ ахуыр кæнын ног стандарттæм гæсгæ. Ацы ног стандарттæм гæсгæ Дзæуджыхъæуы рагæй ахуыр кæнынц. Хуссар Ирыстоны та ног стандарттæм гæсгæ ахуыр райдыдтой дыууæ азы размæ райдиан кълæсты æмæ дзы ныр та хъуамæ пайда кæнын райдайой хистæр кълæсты дæр. Уалыты чызг лекцитæ бакаст этнографион æрмæджы фæдыл дæр, ома нæ алыварс цы ис, уымæй хъуамæ пайда кæной ахуыргæнджытæ. Зæгъæм, ахуыргæнинæгтæн амонын хъæуы æрдзы рæсугъддзинады тыххæй, куыд ыл аудын хъæуы, уыдæттыл. Афтæ ма темæ ирон адæмы царды уаг æмæ æгъдæутты фæлгæтты ахуыргæнинæгты куыд хъомыл кæнын хъæуы нæ фыдæлты традицитыл, уыдæттыл.

Уалыты Татьянæ цымыдисон лекцитæ бакаст ирон фысджыты-классиктæ Хетæгкаты Къоста, Коцойты Арсен, Брытъиаты Елбыздыхъо, Гæдиаты Цомахъы сфæлдыстады фæдыл дæр. Ацы уацы автор дæр стыр цымыдисæй бай-хъуыста Уалыты Татьянæ Хетæгкаты Къостайы цард æмæ сфæлдыстады тыххæй кæм дзырдта, уыцы лекцимæ. Ахуыр-гæнджыты квалификаци бæрзонддæргæнæн институты зал йемыдзыг уыд ахуыргæнджытæй, фæлæ лекцийы рæстæджы залы афтæ сабыр уыд, афтæ лæмбынæг хъуыстой, æмæ дзы бындз куы атахтаид, уæддæр йæ базырты уынæр райхъуыстаид. Чизоны нæ алæкæмæ дæр афтæ кæсы, ома, Къостайы тыххæй алцыдæр зонæм. Фæлæ уый бынтон афтæ кæй нæу, уый æнцон рахатæн уыд Уалыты Татьянæйы лекцимæ байхъусгæйæ. Уый ма æр-дзырдта Къостайы скульптурæ Дзæуджыхъæуы проспекты бандоныл æвæрд кæй у, уый тыххæй дæр. Загъта, зæгъгæ, уый фæдыл бирæ быцæутæ уыд: «Æвзонг фæлтæр йæ цуры сæхи æнæмбæлонæй кæй дардтой, уый фæдыл се нæразыдзинад равдыстой Хетæгкаты мыггаг дæр. Фæлæ ам скульпторы аххос ис æрмæстдæр уый мидæг æмæ, æвæццæгæн, мах нæма сырæзтыстæм уый онг, цæмæй ахæм кадджын адæймæгтæн скульптурæтæ æвæрд цæуой бандæттыл. Æнæуый скульптурæ у тынг хорз куыст, æгæрыстæмæй, дзы йæ къухты дадзинтæ дæр зынынц Къостайæн. Мæхæдæг дæр-иу йæ цуры куы æрбадтæн, уæд-иу мæ тынг фæндыд куы йыл атыхстаин фыруарзондзинадæй, уый, фæлæ йæм мæ ныфс никуы бахастон… Æцæг, абон æвзонг фæлтæр дæр раздæр куыд кодтой, афтæ нал кæнынц, ома, скульптурæйыл сæ къухтæ æруадзгæйæ нывтæ нал исынц. Тынг нæ бакусын хъæуы æвзонг фæсивæды культурон хъомылад фæбæрзонддæр кæныныл». Уый ма æрдзырдта Къостайыл йæ мысинæгты чи цы ныффыста, уыдоны тыххæй дæр. Куыд зæгъæм, Зæнджиаты Бæбу, Дзесты Куыдзæг, В.Смирнов, Тугъанты Махарбег, Къубалты Алыксандр æмæ æндæрты мысинæгты тыххæй.

Къубалты Алыксандр афтæ фыста: 1901 азы кæрон Къоста Стъараполæй ссыди Дзæуджыхъæумæ тынг рынчынæй, тынг мæллæгæй… Дзæуджыхъæуы йын фынг сарæзтой. Уыдысты дзы Иры зындгонд лæгтæй бирæтæ… Схæццæ уалынмæ файтоныл Къоста дæр… Уыд æнкъад, фæлладхуыз. Цухъхъа, куырæт, худ – фыццаг куыд уыдысты, афтæ. Æрмæст иу хатт федтон Къостайы, сæрдыгон Пятигорскы чесунча хæдоны. Къостайы æрбадын кодтой хистæр Алыккаты Тегойы фарсмæ. Къоста хæрынмæ дæр æмæ нуазынмæ дæр кодта зивæг. Фынгыл дæр не схъæлдзæг. Нæ хаста фыццаджы хуызæн нæдæр гаджидæуттæ, нæдæр æмбисæндтæ. Райста Тего йæ къухы бæгæныйы къус, сыстад, сыстадысты уазджытæ дæр, сыстад Къоста дæр. «Къостайы цæрæнбон!» – загъта хъæрæй Тего.

Тегойы фæстæ уыдис бирæ ныхас. Дзырдтой, куыд бакæна Къоста ноджыдæр стырдæр хъуыддæгтæ, куыд ныффысса фылдæр æмæ ныфсджындæр уацмыстæ. Æрцыди Къостайы рад арфæ кæнынмæ. Райста  къус,  æмæ загъта: «Тего! Бузныг дæ гаджидауæй. Бузныг уазджытæн, мæн чи сбуц кодта. Бузныг кæй ракуывтат дзæбæх ныхæстæ, фæнды сымах мæнæй ног хъуыддаг æмæ ног фыстытæ фенын, фæлæ Къоста фæцис… Къоста нал ис… Зын мын у, ох, Тего, Ир ныр дæр ма мæнмæ æнхъæлмæ кæй кæсынц. Кæй нæй… ныр дæр ма нæ астæу ныфсджын адæймаг, мæ сæрыл чи сдзырдтаид, куы хъуыдис, уæд… Æмæ ныртæккæ кæмæй агурæм мах куыстад… ног цард саразæг…». Фæндыд ма, æвæццæгæн, Къостайы исты зæгъын, фæлæ йæ хъару нал уыд.

Курсыты тыххæй мын йæ хъуыдытæ загъта нæ горæты 12-æм астуæккаг скъолайы ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуыр-гæнæг Гасситы Дуся: «Ацы курсытæй бирæ зонындзинæдтæ райстон, хорз нын фæахъаз уыдзысты нæ куыстæн, уымæн æмæ уагъд æрцыдысты ног стандарттæм гæсгæ. Сывæллæттæ абоны царды домæнтæм гæсгæ æмбарынц уацмысты, æмæ сын æй мах дæр хъуамæ æмбарын кæнæм абоны домæнтæм гæсгæ».

Курсытæй райгондæй баззад Знауыры районы Мугуты хъæуы астæуккаг скъолайы ирон æвзаг æмæ литераурæйы ахуыргæнæг Цхуырбаты Дзерассæ дæр. «Тынг мидисджын лекцитæ нын бакаст Уалыты Татьянæ. Тынг райгонд дзы стæм, уый у йæ хъуыддаджы æцæг дæсны. Фондз азы размæ дæр ма нын ауагъта курсытæ, æмæ дзы уæддæр тынг райгондæй баззадыстæм. Бирæ ногдзинæдтæ базыдтон, æмæ сæ æз та, кæй зæгъын æй хъæуы, бацамондзынæн мæ ахуыргæнинæгтæн».

Джиоты Екатеринæ