Æрæджы нæ горæты Æрыгон натуралистты станц банысан кодта йæ 65 азы юбилей. Æрдæг æнусæй фылдæр ацы ахуырадон уагдон лæггад кæны ахуыргæнинæгтæн. Йæ фæрныг дуæрттæй рахызт бирæ фæлтæртæ, кæдонæн ацы бынат цæрæнбонтæм сæ зæрдыл баззад куыд флорæ æмæ фаунæйы æппæт сусæгдзинæдтæ амонæг уагдон.
Станцы кæртмæ æрбахизгæйæ банкъарæн ис, кæй дзы ис, æрдзмæ аудгæ ахаст чи дары æмæ йемæ «иумæйаг» æвзаг кæмæн ис, ахæм куыстуарзаг коллектив; хæрзæфснайд кæрт, йæ алфæмблай фæлыст у алыгъуызон дидинджытæ æмæ зайæгойтæй, дардыл зæххы фадыджы ис къордты куысты æнæмæнгхъæуæг æрмæджытæ. Гасситы Дзерассæ 40 азæй фылдæр кусы ацы уагдоны, ныртæккæ у ахуыры хайады гæс. Уый нын бæлвыр-дæй радзырдта Æрыгон натуралистты станцы куысты тыххæй.
— Дæ хорзæхæй, Дзерассæ Кимы чызг, зæгъ-ма, куыд æмæ кæд æрбайгом ис Æрыгон натуралистты станц нæ республикæйы?
— Уагдонæн йæ уидæгтæ баст сты 1957 азимæ. Уæд горæты мæнæу ссæн организаци «Заготзерно»-йы территорийыл фыццаг хат æрбайгом кодтой æрыгон натуралистты станц. Цыбыр рæстæджы фæстæ йæ рахастой Рукъы уынгмæ, фæлæ цæмæдæр гæсгæ, уым дæр бирæ нæ баззад — рахастой та йæ горæты скæсæны фарсæрдæм. Фæстæдæр −1977 азы, хим-заводы территорийыл горæты администраци рахицæн кодта 2,8 га зæххы фадыг, цыран дыууæ азмæ арæзт æрцыд ныртæккæйы агъуыст, æмæ 1980 азы натуралисты станц йæ куыст райдыдта ам.
— Чи уыд йæ къухдариуæггæнæг æмæ йæ коллективы сконды?
— Фыццаг директорæй уыдис Сланты Реуаз, фæстæдæр къухдариуæг кодтой Тедеты Маринæ, Козаты Жаннæ, Цъæхилты Игорь æмæ Кокойты Лианæ. 2013 азы та директорæй нысан æрцыд Мæргъиты Ирбег. Уæдæй абоны онг Мæргъийы фырт æнæзæрдæхудтæй кусы станцы размæцыдыл, йæ куысты сæргъ кæддæриддæр ис счъилдысæй, коллектив æмæ уагдоны домæнтæ æххæст кæны бæрнонæй. Уагдоны размæцыдыл æнувыд куыст чи бакодта, уыдонæй æнæракойгæнгæ нæй Габайты Владимир, Дзангидзе Ламарæ, Джиоты Любовь, Чилæхсаты Заирæ, Кокойты Ленæ, Джыгкайты Земæ, Цъæхилты Игорь æмæ Мæргъиты Ларисæйы тыххæй.
— 2008 азы хæст бандæвта республикæйы æппæт уагдæттыл дæр. Цы уавæры уыд ацы уагдон?
— Ам ма баззадысты æрмæст пырх къултæ, æрдæгцъæл дуæрттæ, æнæавг рудзгуытæ. Инвентарæй нæм цы уыд, уыдон адавтой. Фæлæ фæсхæст сцалцæг кодтам æппæты чысылдæр хатæн æмæ-иу нæ коллективæй йæ бон кæмæн куыд уыд, афтæ æрбацыдыстæм ардæм. Æмбырд кодтам, цы хъæугæ æрмæджытæ æфтыд нæ къухты, уыдон, æмæ нæхи сæрмагонд фæрæзтæй æндидзын кодтам нæ куыстуат. Ныртæккæ нын цы уавæртæ ис, уыдон, сæйраджыдæр, сты нæ коллективы, æмæ уæлдæрзагъдгонд къухдариуæггæнджытæй алчидæр йæ хайбавæрд рæдауæй кæй хаста куыстуат сæндидзын кæнынмæ, уый руаджы. Нæ нын уыд финансон фæрæзтæ дæр, фæлæ æнгом æмæ кæрæдзиæмбаргæйæ хызтыстæм æппæт зындзинæдты сæрты. Уый афтæ куы нæ уыдаид, уæд абон нæ уаид ацы станц дæр.
— Цал ахуыргæнинаджы ис уæ номхыгъдты ныртæккæ? Районты скъолатимæ æмгуыстад кæнут æви нæ?
— Ныртæккæ нæм цы ахуыргæнинæгтæ цæуынц, уыдон номхыгъд у 480-мæ ’ввахс. Сæ фылдæр сты горæты скъолаты астæуккаг кълæсты ахуыргæнинæгтæ. Æмгуыст ма кæнæм районтимæ дæр, фæлæ, хъыгагæн, уыдонæн алыхатт нæ вæййы уавæртæ, ахуыргæнинæгты бынатмæ æрбакæнынæн. Фæлæ сæхимæ ис флорæ æмæ фаунæйы сæрмагонд къуымтæ æмæ нæ ахуыргæнджытæ сывæллæтты зонгæ кæнынц нæ программæтимæ. Зæгъæм, Дзауы районы Гуфтайы астæуккаг скъолайы «Мой край»-йы программæйы фæлгæтты вæййы уæлæмхас ахуыртæ. Сабитæ бацæттæ кæнынц алыгъуызон æрмæджытæ программæйы фæлгæтты æмæ хайад райсынц конкурстæ æмæ мадзæлтты.
— Цал къорды уæм ис æмæ цавæр программæтыл кусут ахуыргæнинæгтимæ?
— Ис нæм 48 къорды, уыдонимæ мах кусæм 23 уæлæмхас ахуырадон программæйæ, уыдон сты; «Æрыгон эколог», «Хæххон туризм», «Æрыгон æфсинтæ», «Æрыгон турист-бæстæзонæг», «Хæдзарад», «Райгуырæн бæстæйы флорæ», «Æрдз æмæ аивадон сфæлдыстад», «Ирон къæбиц», «Мæ бæстæ», «Æрыгон бæстæзонæг», «Ирон адæмон æрмдæсныйад», «Цæрæгойтæ не ’хсæн», «Æрыгон фенолог», «Æрдз фотокъамты», «Эко-азбукæ», «Æнæниздзинады азбукæ», «Дидинджытæ æмæ сæ рæзын кæнын амонын» æмæ æндæртæ.
Цæмæй сывæллæтты æххæстбæрцæй зонгæ кæнæм флорæ æмæ фаунæимæ, уый тыххæй хъæуы куыд æрдзон æрмæджытæ, афтæ ма æлхæнинаг æрмæджытæ дæр. Уыдон къордты амонджытæ самал кæнынц сæхи фæрæзтæй. Зæгъæм, «Ирон адæмон æрмдæсныйад»-ы программæйы нывæзты ис рæзгæ фæлтæры рагон ирон дæсныйæдтимæ цæстуынгæйæ зонгæ кæнын. Йæ амонæг Мæргъиты Ларисæ æрбахæссы хъæугæ æрмæджытæ æмæ сабитимæ иумæ бауафынц нымæттæ, бахуыйынц хъæццултæ æмæ гобантæ. Ларисæ ма сабитæн амоны æрдзон æрмæджытæй ахорæнтæ аразын. Уымæй дæр пайда кодтой нæ фыдæлтæ. Бакусы ма ирон историимæ баст æндæр хæдзарадон куыстытæ дæр æмæ афтæмæй æххæст кæны йæ программæйы домæнтæ.
Битеты Аллæ у программæ «Ирон æфсинтæ»-йы амонæг, уый дæр самал кæны хъæугæ продукттæ æмæ сывæллæттæн бацамоны цыхт ахсын, царв цæгъдын æмæ ма æндæр урсаджы хæринæгтæ куыд аразын хъæуы, уыдон.
Программæ «Цæрæгойтæ не ’хсæн»-ы фæлгæтты æрæмбырд кодтам алыгъуызон цæрæгойтæ æмæ сарæзтам «Удæгас къуым». Ис нæм мыстытæ, уардхæфсытæ, тутитæ, бирæгъуызты мæргътæ, кæсæгтæ. Сæрмагонд мигæнæнты спирты мидæг нывæрдтам кæлмыты цалдæр хуызы æмæ уыдонмæ стыр цымыдис кæнынц сабитæ.
«Райгуырæн бæстæйы флорæ»-йы программæйы фæлгæтты сывæллæттæ байтауынц алыгъуызон зайæгойтæ, ныссадзынц дидинджытæ, талатæ. Куы сырæзынц, уæд та сæ байуарæм горæты скъолатыл.
— Скъолаты ахуыргæнинæгтимæ цавæр мадзæлттæ ауадзут?
— Æрвылаз дæр ахуыры азы райдайæны нæ программæйы фæлгæттæм бахæссæм алыгъуызон акцитæ, конкурстæ æмæ æндæр ахæм мадзæлттæ. Хайад дзы райсынц ахуыргæнинæгтæ æмæ хистæр кары æмбæстæгтæ. Уыдис нæм акцитæ «Очис-тим планету от мусора», «Кормушки», «Зеленый росток», «Чистый берег», «День птиц», «Посади дерево», «Берегите первоцветы», «Не рубите елку на новый год». Афтæ спорт, туризм æмæ бæстæзоныны темæтыл скъолаты ’хсæн ерыстæ. Нæ программæты фæлгæтты бацæттæ кæнæм цымыдисон изæртæ, викторинæтæ, конкурстæ. Сабиты акæнæм æрдзы хъæбысмæ экскурситы æмæ сын афтæмæй фылдæр кæнæм сæ зонындзинæдтæ. Ацы мадзæлттæн ис рæзгæ фæлтæрæн æрдзмæ аудгæ ахаст биноныг кæнын, хъомыладон æмæ социалон нысаниуæг. Бацæттæ сæ кæнынц нæ коллективы кусджытæ сæхи хъæппæрисæй.
— Уæ куысты исты къуыхцытæ æмæ хъуагдзинæдтыл æмбæлут?
— Сабитæ цы хатæнты уой, уым хъуамæ хъахъхъæд цæуой æппæт нормæ. Зындзинæдты дуг бæргæ баззадис фæс-тейæ, фæлæ махæн нæ агъуыст, куыд уынут, афтæмæй у хуыздæрхъуаг. Цыбырдзырдæй, нæ бæстæйы алы президент дæр нын кæд иучысыл цæмæйдæрты баххуыс кодта, уæддæр нырма кусинæгтæ — бирæ. Хæрзæфснайд æмæ ногцалцæг хатæнты сабитæм дæр фæзынит фылдæр стимул, æмæ хорз уаид, нæ агъуыст кæ-ронмæ цалцæг куы ’рцæуид. Арæх ма фембæлæм транспорты проблмæтыл дæр. Ис нæм чысыл микроавтобус, фæлæ уый фаг нæу ахуыргæнинæгты скъолатæй станцмæ æрбаласынæн. Фæнды ма мæ саразын ботаникон цæхæрадон, фæлæ нын нæ фаг кæны фæрæзтæ.
P.S. Бынаты куыд федтам, афтæмæй ма Æрыгон натуралистты станцæйы ис «Бæстæзонæн» æмæ «Хъæды æрмæжыты» музейтæ. Стыр аргъ кæнынц сæ раздæры æмгусæг æрмдæсны, дзæнæттаг Хетæгкаты Роланды куыстытæн. Уыдон æвæрд сты хицæн хатæны æмæ Гасситы Дзерассæ куыд зæгъы, афтæмæй нырма нæ разынд, Роланды куыстытæ кæуыл баууæндой æмæ сæ дарддæр чи бакуса, ахæм арæхстджын хъæдгуыстгæнæг. Уымæ гæсгæ ацы хатæн вæййы æхгæд.
Хуыгаты Миленæ
