Фæндаг сабырадмæ

24 июны  26 азы сæххæст Дагомысы  цыппарфарсон сразыдзинады сырæзтыл.  Кæд уавæр æндыгъд уыд, уæддæр ацы сразыдзинады фæрцы тугкалд урæд æрцыд рæстæгмæ – 2004 азмæ. Сразыдзинады размæ та  – 1989 азæй Хуссар Ирыстоны ныхмæ Гуырдзыстон райдыдта информацион хæст, цадæггай уый рахызт тугкалæн хæстмæ, кæцыйы фæстиуæгæн Хуссар Ирыстоны сабыр цæрджытæй фæмард иу мин адæймаджы бæрц, фæцæфтæ 2,5 мин адæймаджы, уыдонæй дæр бирæтæ нал фервæзтысты, 55 мин адæймаджы та Хуссар Ирыстонæй æндæр рæттæм фæлыгъдысты, гуырдзиæгтæ зынджы хай фæкодтой 117 ирон хъæуы. Æппæт ацы факттæ дзурæг сты Гуырдзыстоны æрдыгæй ирон адæмы геноцидыл.

 Сочийы  сразыдзинады фæстæ дæр кæд уавæр æндыгъд уыд, ранæй рæтты-иу уавæр фæкарздæр, уæддæр республикæйы æрлæууыд сабырдзинад, адæм чысыл сулæфыдысты. 

Дагомысы бадзырдты боны цытæн журналисттимæ фембæлд Республикæ Хуссар Ирыстоны Компартийы сæргълæууæг Коцты Станислав. Уый радзырдта, бадзырдты  къулуарты цы ныхæстæ уыд æмæ абоны онг æхсæнадæн зындгонд цы факттæ не сты, уыдоны тыххæй.

Кæд цалдæр азы дæргъы Хуссар Ирыстон мæцыд туджы Гуырдзыстоны агрессийы фæстиуæгæн, уæддæр кульминаци уыд, Сочийы сразыдзинадæй мæй раздæр. Уæд Хуссар Ирыстоны æрцыд ахæм стыр трагеди, кæцы банкъуысын кодта æнæхъæн дунейы адæмты зæрдæты. 1992 азы 20 майы Зары фæндагыл хæсты цæхæрæй сæхи бааууон кæнынмæ цы зæрæдтæ, сылгоймæгтæ æмæ сабитæ лыгъдысты, уыдоны сырдон æгъдауæй фæцагътой гуырдзиаг æнæадæймæгтæ. Ацы цауы фæстæ дуне бамбæрстой фашизмимæ кæй тох кæны Хуссар Ирыстон, уый ирæтты геноцид кæй у, æмæ Хуссар Ирыстонмæ æрвитын райдыдтой делегаци делегацийы фæстæ. Уыимæ ма  республикæйы политикон процесстæ дæр цырддæр рæзын райдыдтой. Уæрæсейы Федераци дæр активондæрæй архайын райдыдта хæстон архайдтытæ æрсабыр кæныныл. Зары трагедийæ иу мæйы фæстæ  скъуыддзаг æрцыд, цæмæй Сочийы фембæлдаиккой Хуссар Ирыстон, Цæгат Ирыстон, Уæрæсейы Федераци æмæ Гуырдзыстоны лидертæ. Хуссар Ирыстоны Парламент куыд аскъуыддзаг кодта, афтæмæй фембæлды хъуамæ хайад райстаиккой Хуссар Ирыстоны Сæйраг Советы Сæрдар Хъуылымбегты Торез æмæ фыццаг æмæ фæндзæм сæвзæрст Парламенты депутат, уæды рæстæджы Информаци æмæ мыхуыры паддзахадон ведомствойы сæргълæууæг Коцты Станислав.

Коцты Станислав куыд радзырдта, афтæмæй 1992 азы 23 июны  уыдон Торезимæ верттæхæгыл атахтысты Дзæуджыхъæумæ, уым фембæлдысты Галазты Æхсарбегимæ æмæ уыцы бон хæдтæхæгыл дзæуджыхъæуккаг делегациимæ атахтысты Сочимæ. Галазты Æхсарбегимæ тахтысты  Цæгат Ирыстоны Сæйраг Советы Сæрдары фыццаг хæдивæг, инæлар  Суанты Станислав, премьер-министр Хетæгкаты Сергей, Мидхъуыддæгты министр, инæлар Хъантемыраты Георги æмæ Галазты Æхсарбеджы æххуысгæнджытæ æмæ уынаффæгæнджытæ.

«Хæдтæхæг уыд чысыл, уыдис дзы 15-20 бынаты. Уæлдæфы куы стахт, уæд Галазты Æхсарбег йæ бынатæй сыстад æмæ рацыд размæ, æрлæууыд, разæй цы чысыл кафедрæ уыд, уый цур æмæ нын загъта, зæгъгæ, «фембæлды сымах бæсты дæр дзурдзынæн æз. Бахъуыды рæстæджы-иу уæ бафæрсдзынæн æмæ-иу куы хъæуа, уæд мæ-иу бараст кæндзыстут». Кæй зæгъын æй хъæуы, махæн ахæм стыр авторитеты хицау адæймаджы ныхасыл дыууæ зæгъын нæ бон нæ бацис. Галазты Æхсарбег нын бамбарын кодта, куыд, цæуыл дзурын хъæудзæн. Цыбырдзырдæй,  ауагъта нын чысыл инструктаж. Галазты Æхсарбеджы ацы фæндоны тыххæй алчи кæй нæ зыдта, уымæ гæсгæ иуæй-иу мыхуырон рауагъдадты фæзынд ахæм ныхæстæ, зæгъгæ, цыппарфарсон бадзырдты хуссарирыстойнаг делегаци уыд пассивон.   Адлермæ куы æртахтыстæм,  уæд ацыдыстæм Дагомысмæ, уазæгдонмæ. Уым нæм æрбаиу сты æртæ адæймаджы, кæцытæ нæ уыдысты нæ делегацийы сконды – Хуссар Ирыстоны уæды премьер-министр Тезиаты Олег, вице-премьер Хуыбылты Валери æмæ Парламенты вице-спикер Цоциты Алан. Æз æмæ Торезмæ фидаргонд уыдысты хицæн адæймæгтæ. Мемæ уыд Уæрæсейы Экономикæйы уæды министр Андрей Нечаев», – банысан кодта Коцты Станислав.

Уый куыд радзырдта, афтæмæй Сочимæ æрæмбырд сты Уæрæсейы Федерацийы министрты кабинет иууылдæр.

Дарддæр ныхасгæнæг лæмбынæг радзырдта бадзырдтæ куыд цыдысты, уый тыххæй æмæ бахахх кодта, зæгъгæ, раст нæу, Дагомысы  сразыдзинæдтæ сæ кæй хонынц, уый, уымæн æмæ бадзырдтæ цыдысты Сочийы, Ривьерайы уынг, 4 – Уæрæсейы Федерацийы  Сæйраг Советы уæды спикер Руслан Хасбулатовы  дачæйы.

Уæрæсейы Федерацийы делегацийы сконды уыдысты Президент Борис Ельцин, Парламенты спикер Руслан Хасбулатов, вице-президент Александр Руцкой, Фæсарæйнаг хъуыддæгты министр Андрей Козырев, йæ хæдивæг Георги Кунадзе (уыцы Кунадзе, кæцыйы фæндыд Курилы сакъадахты Японæн ауæй кæнын, æмæ кæцыйæн зынгæ уæрæсейаг фыссæг Проханов бауайдзæф кодта, зæгъгæ, кæд афтæ тынг тыхсыс самурайтыл, уæд сын Тбилис ауæй кæн), Гуырдзыстоны делегацийы сконды та уыдысты сæ президент Эдуард Шеварднадзе, Националон гвардийы командагæнæг Тенгиз Китовани æмæ ноджы цалдæр адæймаджы.

Коцты Станиславы ныхæстæм гæсгæ, бадзырдты Козырев æмæ Кунадзейы уæвынад гуырдзиæгтæн æхсызгон уыд, уымæн æмæ уыдон сæ дыууæ дæр уыдысты гуырдзиæгты æвварс.

Бадзырдты рæстæджы фынджы иу фарс бадтысты Уæрæсе æмæ Цæгат Ирыстоны делегацитæ, иннæрдыгæй фарс та хъуамæ бадтаиккой Хуссар Ирыстон æмæ Гуырдзыстоны делегацитæ, фæлæ…

«Хъуылымбегты Торез куы федта, бынæттæ куыд æвæрд сты, уый, уæд æнæдзургæйæ бацыд, бандоныл ныххæцыд раласта йæ æмæ йæ сæвæрдта фынджы ныхырдыгæй – тамадайы бынаты. Æз дæр мæ бандон сæвæрдтон йæ фарсмæ. Ацы хъуыддаг нæ фæцыд Козырев æмæ делегацийы иннæ уæнгты зæрдæмæ, фæлæ сæ Руцкой уадидæгæн æрсабыр кодта», – банысан кодта Коцты Станислав.

Бадзырдтæ уыдысты дæргъвæтин, уæззау æмæ вазыгджын. Уынаффæ цыд Гуырдзыстон æмæ Хуссар Ирыстоны ахастытыл, дунеон тыгъдады Хуссар Ирыстоны бынаты, Уæрæсейы Федераци æмæ Гуырдзыстоны ахастыты фарстаты тыххæй.

Политикы ныхæстæм гæсгæ, фембæлды рæстæджы Политбюройы раздæры дыууæ уæнджы Ельцин æмæ Шеварднадзе тагъд ссардтой иумиаг æвзаг. Козырев æмæ Кунадзе сæхи равдыстой Гуырдзыстоны фарсхæцджытæй. Уыдон хуссарирыстойнаг делегацийы уæнгтæн бауырнын кæнынмæ хъавыдысты, ома, республикæ  у Гуырдзыстоны хай. Ельцин та бадзырдтæм каст куыдфæндыйы цæстæй.

«Ельцинæн уæлдай нæ уыд, бадзырдтæ куыд ацæудзысты, уый. Уый-иу куы æддæмæ ахызт, куы – мидæмæ. Мæнмæ афтæ каст, цыма мах  къæйных бындзы хуызы бадтыстæм Ельцины уæхскыл æмæ нæ уый хъавыд арæхстгай аппарын – уыцы проблемæйæ фарвæзын, цæмæй фæлмæн æрхауæм æмæ бынтон ма ныппырх уæм.  Бадзырдтæ цыдысты цалдæр сахаты дæргъы, Ельцин-иу цыдæр æндæр ныхæстæ æрбаппæрста мадзалы хайадисджытæм, куы та-иу дзырдта адæмты хæлардзинады тыххæй. Мах æвварс хæцыдысты дыууæ адæймаджы – Александр Руцкой æмæ Руслан Хасбулатов. Уыдон куыд дыууæ хæстоны, афтæ архайдтой Хуссар Ирыстоны позици бахъахъхъæныныл. Уый ууыл дзурæг уыд, æмæ уæрæсейаг хицауиуæгады уыд къухдариуæгады цалдæр центры», – банысан кодта ныхасгæнæг.

Дарддæр Коцты Станислав куыд дзырдта, афтæмæй бадзырдты боны фæткы уыд цыппар фарсты: 1) Уавæр æрбæстон кæнын; 2) Иумиаг контролон къамис саразын; 3) Фидауынгæнæн тыхты æрбакæнын; 4) РХИ-йы ОМОН-ы закъонон скæнын. «Иууыл зындæр æмæ быцæуагдæр уыд цыппæрæм фарст, уымæн æмæ Гуырдзыстоны закъæттæм гæсгæ, Хуссар Ирыстон дихтæ æрцыд æмæ хайгай иугонд æрцыд Гуырдзыстоны районтæм. Иу хай баиугонд æрцыд Гуры районмæ, иу – Хашуры районмæ,  иу хай  та – Душеты районмæ. Баззадис ма дзы Дзауы район æмæ горæт Цхинвал. Гуырдзыстон нымадта æрмæстдæр Дзауы районы милици æмæ Цхинвалы горæтон  милицийы.

Гуырдзыстоны делегаци домдта, цæмæй Хуссар Ирыстоны ОМОН-ы структурæйы уыдаид æрмæстдæр 100 адæймаджы, хуссарирыстойнаг делегацийы та фæндыд, цæмæй ацы структурæйы уæнгтæ уыдаиккой 500-600 адæймаджы. Бирæ ныхæсты фæстæ æрлæууыдысты 350 адæймагыл. Ацы быцæудзинæдты стыр ролы ахъазыдысты Тезиаты Олег, Цоциты Алан æмæ Хуыбылты Валери. Абоны онг дæр  Хуссар Ирыстогны ОМОН-ы сконды ис 350 адæймаджы», – загъта уый.

Коцты Станислав радзырдта, абоны онг æргом цы факт нæ уыд, уыдоны тыххæй дæр.

«Улæфты рæстæджы мæн æмæ Торезы Александр Руцкой бакодта хицæн хатæнмæ, цыран бадт иу булкъон сырх папкæимæ. Руцкой нын загъта, зæгъгæ, 6 июлы Президент Ельцин официалон балцы хъуамæ атæха Англимæ. Йæ хæстæ йын æххæст кæндзæн йæхæдæг. Уый нын ныфс бавæрдта 7 июлы, ома, æцæгæй сæ куы æрбакодтой, уымæй къуыри раздæр,  Хуссар Ирыстонмæ бакæндзæн æнæхъæн полк – 2 мин хæстоны бæрц æппæт хæстон техникæимæ. Уый нæ карзæй бафæдзæхста, цæмæй ацы ныхасы тыххæй иунæг адæймаг дæр мацы хъуамæ зона. Хатæнæй куы рахызтыстæм, уæд дзы цы чысыл хатæн  уыд, уым раййæфтам Гуырдзыстоны телеуацхæссæг Нана Гъонгъадзейы.  Уый нæ тыхфарст кодта, фæндыдис æй, æхгæд дуæртты мидæгæй цæуыл ныхас кодтам, уый базонын. Кæй зæгъын æй хъæуы, мах ын ницы загътам», – загъта Станислав.

Фесты бадзырдтæ, къухтæ æрфыстæуыд иумиаг коммюникейыл,  скъуыддзаг æрцыд Иумиаг контролон къамис саразын æмæ Хуссар Ирыстонмæ фидауынгæнæг тыхты æрбакæнын, фæлæ бæрæг не ‘рцыд фидауынгæнджыты нымæц æмæ кæд æрцæудзысты, уыцы бон.

«Цалынмæ мах Хуссар Ирыстонмæ здæхтыстæм, уæдмæ Нана Гъонгъадзе Гуырдзыстоны телеканалы сарæзта репортаж, цыран фехъусын кодта, зæгъгæ,  Хуссар Ирыстоны делегаци æмæ Уæрæсейы Федерацийы вице-президент Александр Руцкойы ‘хсæн уыд сусæг ныхас Догомысы бадзырдты фæлгæтты. Ацы репортаж федтой хуссарирыстойнаг депутаттæ æмæ фæстæмæ æрыздæхгæйæ, Парламенты раз хыгъд дæттыны рæстæджы нæ суынгæг кодтой, Руцкоимæ цæуыл дзырдтам, уый тыххæй, фæлæ сын мах нæ басастыстæм, æппындæр сын ницы загътам.

Æрлæууыд 7 июль дæр, æз æмæ Торез атахтыстæм Дзæуджыхъæумæ. Аэропорты æнхъæлмæ кастыстæм  фидауынгæнджытæм, уыдон хъуамæ æртахтаиккой транспортон хæдтæхджытыл æд техникæ. Изæрмæ фенхъæлмæ кастыстæм, стæй телефонæй Галазты Æхсарбегмæ куы фæдзырдтам, уæд нын уый бамбарын кодта, зæгъгæ, ничи æртæхдзæн, афтæмæй фæстæмæ раздæхтыстæм. Фæстæдæр куыд рабæрæг, афтæмæй Эдуард Шеварднадзе базыдта Руцкойы фæнд æмæ йæ Лондонмæ фехъусын кодта Борис Ельцинæн. Ельцин командæ радта, Хуссар Ирыстонмæ фидауынгæнджыты ма арвитыны тыххæй», – банысан кодта уæды рæстæджы Хуссар Ирыстоны Информацион ведомствойы сæргълæууæг.

…Фидауынгæнæг тыхты Хуссар Ирыстонмæ æрбакодтой къуыри фæстæдæр – 14 июлы. Фæлæ уыцы къуыри гуырдзиæгтæ кæронмæ сызнæт сты, сонт бирæгътау лæбурдтой хъæутæм, æхстой горæт, мардтой цæрджыты.

Коцты Станислав куыд радзырдта, афтæмæй «æрмæст уыцы къуыри Хуссар Ирыстоны цæрджытæй гуырдзиæгты нæмгуытæй фæмард 301 адæймаджы, 90 адæймаджы та цæфтæ фесты. Алырдыгæй хъуыст катайаг хабæрттæ сыгъд хъæуты, фæмардуæвджыты, амынæтты тыххæй. Иудзырдæй, уыцы къуыри уыд тугамæхст. 14 июлы цы фидауынгæнджыты æрбакодтой Хуссар Ирыстонмæ, уыдон уыдысты 350 адæймаджы.

«Фидауынгæнæг тыхты 7 июлы куы æрбакодтаиккой, уæд уыйбæрц зинæттæ не ‘рцыдаид Хуссар Ирыстоны адæмыл, фæлæ уæддæр табу Хуыцауæн, кæд уавæр æвиппайды не ‘рсабыр, уæддæр цадæггай конфликт æрнымæг», – кæронбæттæны банысан кодта Коцты Станислав æмæ ма йæ ныхасмæ бафтыдта, зæгъгæ, регионы сабырдзинад бахъахъхъæныны фæдыл Сочийы сразыдзинад уыд эффективон. Фидауынгæнынады историйы уый  уыд уникалон æмæ æнтыстджын.

Осиаты Индирæ