Чиныджы тыххæй

НЕ ‘НУСОН ÆМБÆЛЦЦОН

Чиныг адæймагæн йæ æдзухон, æнусон æмбæлццон у. Саби йæ къæхтыл куы ауайы, дзурын куы базоны, уæд ын йæ размæ æрхæссæм хуызджын нывтæй конд аивфæлыст чиныг. Саби йæм бацымыдис кæны æмæ кæд нæма фæзоны, цы нысан кæнынц уыцы нывтæ, уæддæр сыл йæ чысыл æнгуылдзтæ æрхæссы. Уыцы чиныджы фæстæдæр раивæм, нывты фарсмæ хъæрнывтæ фыст кæм вæййынц, ахæм чиныгæй. Æмæ цадæггай-цадæггай базоны, не ‘взаджы цы хъæрнывтæ, дамгъæтæ ис, уыдоны. Дамгъæты базонгæйæ, цадæггай фæцалх вæййы дамгъæтæй конд ныхæстæ, ныхæстæй конд хъуыдыйæдтæ, хъуыдыйæдтæй конд тексттæ, чингуытæ кæсыныл.

Нæ алфæмблай дуне нын æнæзынд кæй вæййы, сусæгдзинæдтæй йедзаг кæй вæййы, уымæ гæсгæ иу чиныгæн йæ бон нæу æппæт уыдæттæ нын нæ размæ рахæсса æмæ нын сæ бамбарын кæна. Уымæ гæсгæ, скъолайы ахуыр кæнгæйæ, абеты чиныг адихтæ вæййы бирæ æндæр чингуытыл, ахæмтыл, куыд биологи, географи, зоологи, математикæ, астрономи, æвзаг æмæ литературæ… Уыдоны руаджы мах зонгæ кæнæм нæ алыварс дунеимæ æмæ нæ зонындзинæдтæ фылдæрæй фылдæр кæнынц. Астæуккаг ахуырад райсыны фæстæ махæн фадат вæййы уыцы предметтæй кæцыдæры фæдыл нæ зонындзинæдтæ уæлдæр ахуыргæнæндоны фылдæр æмæ арфдæр кæнынæн. Æмæ ам дæр нæ иузæрдион æххуысгæнджытæ свæййынц чингуытæ. Ахæм чингуытæ, кæцытæ æввахсдæр лæууынц равзæрст профессимæ. Æмæ афтæ дæр хъуамæ уа, æппæт чингуытыл аххæссæн нæй. Ахсджиагдæр свæййынц, профессимæ гæсгæ зонындзинæдтæ кæмæй ис райсæн, ахæм чингуытæ.

Уæлдæр ахуыргæнæндоны сахуыр кæнгæйæ дæр чиныг уæгъд нæ уадзы адæймаджы. Ахуыргæнæн чингуытæн хæрзбон зæгъыны фæстæ адæймаг уæддæр йæ профессимæ гæсгæ æппæт зо-нындзинæдтæ нæ райсы, уыимæ цард размæ цæуы, бирæ ног цыдæртæ фæзыны æмæ цардимæ æмдзу хъæуы. Бирæтæн та уæлдæр ахуыргæнæндон каст фæуын свæййы йæ зонадон архайды райдиан æмæ зонадон литературæ, зонадон чингуытæ свæййынц йе ‘мбæлццон йæ царды фæстаг бонтæм.

Чиныгимæ архайын алы профессийы нæ хъæуы, фæлæ алы профессийыл дæр сахуыр кæнынæн чиныг æнæмæнг хъæуы. Чиныг цы профессийы нал фæхъæуы, уым райдианы архайын фæхъæуы райсгæ зонындзинæдтæм гæсгæ, стæй бонтæ куыд цæуынц, афтæ фæлтæрддзинад æрцæуы æмæ йын йæ къух уый фæаразы.

Бирæ ис професситæ, бирæ ис уыдоны фæдыл фыст чингуытæ. Иу профессийы архайæг цы специалон литературæйæ, цы чингуытæй пайда кæны, уыдонæй йæ бон нæу пайда кæнын æндæр дæсныйадыл хæст адæймагæн. Фæлæ сæ уæддæр иу кæны æндæр чиныг – аивадон уацмысты чиныг. Ахæм чиныджы райсы йæ къухмæ алчи дæр æмæ йæ бакæсы. Уымæн æмæ аивадон уацмыс æвдисы цард, куыд у ахæмæй, равдисы нын æргомæй адæймаджы мидæнкъарæнты, профессимæ нæ кæсгæйæ, мах фæцин кæнæм уацмысы хъайтарты цинтыл, сæ хъыгтыл та – хъыг. Уымæн фæкад кæнæм сæ фæлдисджытæ – фысджытæн.

Чиныг, куыд зондамонæг, хъомылгæнæг, æнувыд хæлар, дугты бæттæг, афтæ йын зын саргъгæнæн у. Мингай азты дæргъы уый лæггад кæны адæймагæн, дæсныйадмæ æмæ кармæ нæ кæсгæйæ. Ныры дуджы – бæрзонд технологиты дуджы, кæд интернет бабырста нæ цардмæ æмæ дзы æнцонæй ссарæн, экраныл бакæсæн ис хъæуæг чиныг, уæддæр нæ къухмæ кæй райсæм, уыцы гæххæттæй конд чиныджы нысаниуæг къаддæр нæ кæны.

Мах цæрæм чингуыты æгæрон денджызы ‘хсæн. Уыдоныл нæ цæст алы ран дæр схæцы. Сæ нысаниуæгмæ, сæ ахадындзинадмæ, сæ мидисмæ гæсгæ уыдон алыгъуызæттæ сты. Цахæм чингуытæ дын тынгдæр фæахъаз уыдзысты дæ царды, ахæмтæ равзарын дæр арæхстдзинад у…

 

ЙÆ РАВЗÆРДЫ ИСТОРИЙÆ

Чиныг у, адæймаг кæй сфæлдыста, уыцы диссæгтæй иууыл ахсджиагдæр æмæ сæйрагдæр. Бирæ, тынг бирæ рæстæг рацыдис, цалынмæ мыхуыргæнæн тæрх æмæ уыимæ чиныг фæзындис, уæдмæ. Фыссынад фæзындис цалдæр мин азы размæ. Райдианы графикон нысæнтты руаджы ныв кодтой зæлтæ, ныхасы уæнгтæ, æнæхъæн ныхæстæ. Дарддæр сæв-зæрыд фарст – цæуыл сæ фыссой æмæ сæ куыд бахъахъхъæной. Уый скъуыддзаг  цыдис алыгъуызон амæлттæй.

Цæвиттон, вавилойнæгтæ, ассирийæгтæ æмæ æндæр рагон адæмтæ чингуытæ аразын райдыдтой æлыгæй. Кæй-иу нытъæпæн æмæ ныллæгъз кодтой, уыцы фæлмæн æлыгыл цыргъ къæцæлæй ныв кодтой сæрмагонд нысæнттæ, стæй-иу æй сур кодтой æмæ сыгътой. Ахæмты, кæрæдзийыл æвæргæйæ, арæзтой чингуытæ, æгæрыстæмæй, æнæхъæн библиотекæтæ дæр. Китайы та фыццаг чингуыты фыстой бамбукæй конд тæнæг пластинкæтыл æмæ-иу сæ кæрæдзимæ бæттæнæй ба-фидар кодтой. Фæстæдæр китайæгтæ сæ чингуыты фыстой зæлдагыл цъылынæг æмæ тушæй, нæ эрæйы 2-аг æнусæй фæстæмæ та фыссын райдыдтой гæххæттыл.

Рагон Египты чиныджы текстты фыстой тъæпæн дурты фæрстыл. Стæй æрымысыдысты папирус.

Астæуккаг æнусты чингуыты фыссын райдыдтой пергаменты сыфтыл. Уыдоны кæрæдзимæ иу кодтой æмæ-иу дзы рауад тетрады хуызæн. Цæмæй-иу ма скъуыдтæ, æнцъылдтытæ кодтаиккой, уый тыххæй-иу тетрæдты дæр кæрæдзийыл бахуыдтой æмæ-иу рауад æцæг чиныджы æнгæс. Къухфыстæй ахæм чиныг, уæл-дайдæр та ма-иу дзы нывтæ дæр куы уыд – лæууыдис тынг зынаргъ.

Æппынфæстагмæ, 15-æм æнусы адæймаг æрымысыд мыхуыргæнæн тæрх æмæ йыл мыхуыр кæнын райдыдтой чингуытæ.

 

ХЪУЫДЫТÆ ЧИНЫДЖЫ ТЫХХÆЙ

* Чиныг у зонындзинæдты суадон, хæлар, амонæг, æмныхасгæнæг, ахуыргæнæг, æххуысгæнæг, æмбал, æмбæлццон.

* Чиныг у зонындзинад, зонындзинад та тых у.

* Чиныгæн йæ бон у фæхудын æмæ æмæ нæ фæкæуын кæна. Чиныг гæнæн ис æрсабыр кæна æмæ нæ уæззау уавæрæй рахизын кæна.

* Чиныг у цард. Уымæн ис рухсадон, интеллектуалон, эстетикон нысаниуæг, цахæмфæнды технологитæ размæ ма цæуой, уæддæр.

* Чиныг у, саргъгæнæн кæмæн нæй, ахæм зонындзинæдты къæбиц, адæймаджы рæсугъд, аив æнкъарæнты дуне.