Абайты Васойы иу уацы тыххæй

 

Фашизмæн кæмдæриддæр хицаудзинад йæ къухы бафты – алы ран дæр ныппырх кæны гуманитарон зонæдтæ, æмæ æппæты фыццаг та – историйы зонад. Зонады раз æргом æмæ бынтон æдзæсгомæй æвæрд цæуы, историон рæстдзинад агурын æмæ сбæлвырд кæныны нысан нæ, фæлæ æнæхъола-æнæбындур этникон, национ æмæ расæйон хиппæлындзинады нысан.

Газет «Заря Востока»-йы 1989 азы 26 майы номыры  бакастæн гуырдзиаг историк Л. Тъухашвилийы уац – «Цыма ныл цал азы цæуы?», зæгъгæ, ахæм сæргондимæ. Автор фидарæй куыд зæгъы, афтæмæй гуырдзыйы паддзахадыл цæуы 6000 азы. Уæд  æй бæлвырд та цæмæй кæны? Табуафси: «Национ этнопсихологийы анализ, иууыл бæрзонддæр  цытуарзондзинад, ницы уæвгæйæ, хиуарзон эгоизм, хиввæрсонæй хъал уæвын». Æндæр дзы ницы бæлвырдгæнæнтæ ис. Уæдæ афтæмæй национ паддзахады рагондзинад бæлвырд цæуы нацийы схъæлдзинады æмвæзадмæ гæсгæ:  ома дзы цас бæрзонддæр уа нацийы фырхъалдзинады æмвæзад, цас æм фылдæр уа «æнæфæныкæй хъал митæ», уыйбæрц рагондæр уыдзæн йæ паддзахадондзинад. Ахæм у  гуырдзиаг ногдæр  фашизмæмхæццæ историографийы зонадон æмвæзад. Уæ  зæрдыл уын хъуамæ æрлæууын кæнон уый, æмæ иуæй-иу фæстæзад знæмты хæдæвæрд нæмттæ нымад æрцæ-уынц «æцæг адæмтыл». Уый дын сæрыстырдзинад! Уый дын хиуарзондзинад! Ахæм знæмтæм æмбæлы 60000 азы паддзахад æцæг уæвыны бар раттын дæр.

Ныр та рахизæм «æнгуылдзæй рацъиргæ патриотты» фантазитæй реалон историмæ. Æркæсæм немыцаг, францаг æмæ  англисаг иууыл хуыздæр историон атластæм. Цы фендзыстæм мах уыдон мидæг? Нæ эрæйы X-æм æнусы онг дзы гуырдзиаг  паддзахадæн йæ кой дæр никуы ис. Антикон автортæ уыцы регионы зонынц ибертæ æмæ колхты знæмты. Иберты æвзаджы тыххæй  ницы бæрæг ис. Колхида та, – Грецийæ-иу цы аргонавттæ æрбаленк кодтой, уыдон бынæттон цæрджытимæ æнæ тæл-мацгæнджыты  æххуысæй сæрибарæй кæй ныхас кодтой, уымæ гæсгæ афтæ зæгъæн ис, æмæ уый (ома Колхида) уыдис Грецийы рагон колони. (Прометей Кавказы хохмæ рæхысæй баст кæй уыдис, уый тыххæй грекъаг миф дзурæг у ууыл, æмæ Грецийæн  иууыл рагондæр ахастытæ кæй уыдис Кавказимæ). Ибертимæ æмæ Колхтимæ зындгонд уыдис скифаг (саксаг) область Сакасена «сака-шайнайæ»  сакты цæрæн бынат. Уый тыххæй æппæты фыццаг загъта Страбон. Гуырдзиаг паддзахад картæтыл фæзынди æрмæст XI æнусæй – Georgisch Raich Royame de Georgie, Georgian Kindom номимæ.

X-æм æнусы онг кæд искуы уыдис гуырдзиаг  æвзагыл дзурæг  «паддзахад», уæддæр ын ницы политикон тых æмæ нысаниуæг уыд, æгæрыстæмæй, Фæскавказы гуырахсты дæр,  уымæйдæр-иу  бацис куы сасанидаг Ираны, куы арабаг халифаты, гъе та  туркаг  сельджукты амæттаг. Æрмæст Давид Аразæгæй  райдайгæйæ  (1073-1125) гуырдзиаг паддзахадæн йæ къухы бафтыд æнæцудгæ политикон статус, æмæ æрмæст Дзуархæсджыты  Стæрты фæрцы зындгонд сси Ныгуылæн бæстæты «Гуырдзиаг хроникæ» (Картлис цховреба), кæцы йæ райдианы  йемыдзаг уыд хæццæ-мæццæ, хъулон-мулон фантастикæ æмæ æцæг цаутæй. Уым  бæрæг сты бирæ «паддзæхтæ». Фæлæ диссаг уый у, æмæ уыцы «паддзахтæй» иуæн дæр нæй гуырдзиаг ном. Нæмттæ иууылдæр сты ирайнаг. Афтæ ма къорд сюжеты та ист сты Шахнамейæ æмæ ирайнаг æндæр эпикон циклтæй.

Æппæт уыдæттæ æрбæстон кодтой гуырдзиаг историктæ сæхæдæг, уыцы нымæцы зынгæ ахуыргонд И.А. Джавахишвили дæр.

Джавахишвилийæ – Тъухашвилимæ! Цы ма уа уымæй  фидиссагдæр деградаци!

Уыцы  историон атластæ куыд амонынц, афтæмæй Цæгат Кавказы нæ эрæйы I æнусæй, гуырдзиаг паддзахадæн йæ  кой дæр куынæма уыди, уæд фæзынди аланты знæмæй егъау  баиугонд. Уымæн йæ райдианы бæрæг уыдысты  æфсæддон  демократийы  миниу-джытæ (Энгельсы æмбарынадмæ гæсгæ)  æмæ фæстæдæр  та сарæзта феодалон паддзахад. Алани X-æм  æнусы райста чырыстон  дин. Уымæн фидар бастдзинæдтæ уыди Византиимæ, Хазариимæ,  Русимæ. Уыцы бастдзинæдтæ-иу арæх бафидар  кодтой  династион хæстæгдзинадæй. Гуырдзыимæ бастдзинæдтæ «Гуырдзыстоны хроникæйæ» куыд зыны, афтæмæй уыдысты æнгомдæр  æмæ цæрдхъомдæр. Арæх дзырд цæуы сæ иумæйаг знæгты ныхмæ  сæ æмархайд стæртыл. Ирæтты (аланты) иу хай нæ эрæйы  фыццаг æнусæй цардбынат агуырдта Фæскавказы æмæ гуырдзиаг азфысты документты хицæнтæй бæрæг сты фæскавказаг ирæттæ цæгаткавказаг ирæттæй.

Гуырдзиаг историктæ цалынмæ национализмы сау маргæй не ссонт сты, уæдмæ сæхæдæг зыдтой: ирон дзыллæтæ цæрынмæ ныры Хуссар Ирыстонмæ æрцыдысты XIII æнусы размæ.

20-æм азты райдианы æз,  Петербурджы университеты студент уæвгæйæ, æмбырд кодтон æрмæг Хуссар Ирыстоны мыггæгты равзæрды тыххæй. Кæд æрцардыстут ацы бынаты, зæгъгæ, мæ фарстæн мын сæдæазыккон зæрæдтæ дæр дзуапп лæвæрдтой: «Мах цæрæм гуырцæй ам, нæ фыдæлтæ дæр, стæй нæ фыдæлты фыдæлтæ дæр цардысты ам æмæ никуы никæцæй æрлыгъдысты». Уыдон сæ цæрæн бынат дæр хуыдтой «Фыдыбæстæ», ома нæ фыдæлты зæхх… Мыггагон нæмттæ Цæгат æмæ Хуссар Ирыстоны не сты иугъуызон. Æртæ уæлдай парахатдæр мыггаджы – Гаглойтæ, Цхуырбатæ æмæ Санахъотæ  сты сыгъдæг хуссайраг мыггæгтæ – нæй сын æрвадæлтæ Цæгат Ирыстоны. Афтæ зæгъæн ис нымæцæй къаддæр мыггæгтæй дæр. Къорд мыггæгтæн та ис гуырдзиаг мыггæгты тыхаразгæ кæрон – Тогошвили, Хабалашвили, Валишвили, Джугашвили (ирон Сталины фыды мыггаг) æмæ  æнд.

Арф æмæ цæстыахадгæ сты ирон æвзаджы цæгаттаг æмæ хуссайраг ныхасыздæхтыты диалектон хицæндзинæдтæ, уæлдайдæр та фонетикæ æмæ лексикæйы. Хуссарирыстойнаг ирæтты æвзагмæ  æрбахауд бирæ дзырдтæ гуырдзиаг æвзагæй, æмæ уыдон бынтон æцæгæлон сты цæгатирыстойнаг æвзаджы дзырдыздæхтытæн. Цæмæй фæзыной ахæм æцæгæлон хицæндзинæдтæ, уый тыххæй хъæуы бирæ сæдæгай азтæ.

Уæлдæр цы загътам, уыдонæй скæнæн ис æрмæстдæр ахæм  хатдзæг æмæ, афтæ кæй зæгъынц, зæгъгæ, ирæттæ Кавказы хохрагъæн хуссарырдыгæй фæзындысты 18-19 æнусты, кæнæ, æгæрыстæмæй, 20-æм æнусы дæр, уымæн бынтондæр ницы зонадон бындур ис æмæ у æрымысæггаг дзæнгæда, кæцы здæхт у, æнæахуыргонд адæймæгты сызмæнтынмæ, Гуырдзыстон æмæ Ирыстоны историйы фарстытæн бынтондæр чи ницы ‘мбары, уыдон сæрымагъз схæццæ кæнынмæ.

«Бæлвырд историйы бæсты æрымысæггаг дзæнгæда»

АБАЙТЫ Васо

 

КОММЕНТАРИЙЫ БÆСТЫ

Лæг цы нæ фендзæн æмæ цы нæ фехъусдзæн! Уый нæ нысан кæны æмæ, цы фехъусæм æмæ цы фенæм, уыдон сеппæт раст вæййынц æмæ сын химид анализ нал фæхъæуы. Мах та арæх нæхи æрæвæрæм ахæм бынаты, цыма æппæтзонæг стæм æмæ нæ сæрмæ нал фæхæссæм хъуыддаг хуыздæр чи зоны, уый бафæрсын. Афтæмæй нæхæдæг талф-тулфы ачъепп кæнæм, ахсджиаг фарстыл чи дзуры, уыцы проблемæйы хъысмæт.

Мæн ацы чысыл комментарийы банысан кæнын фæнды уый, æмæ уæлдай зындæр вæййы, экстремалон уавæры цы фарст сæвзæры, уый райхалын. Уымæн æмæ адæм вæййынц сæ зæрдæйы дзурынты, сæ нуæрттæ æндыгъд æмæ сæ тадзгæ-баргæ анализ кæнынмæ æвдæлгæ дæр нал фæкæны. Уæлдайдæр та дæ Райгуырæн бæстæйыл туг æмæ зды куы уара, дæ алывæрстæй дæм судзгæ хъарджытæ æмæ  æвирхъау гæрæхтæ куы хъуысой, уæд.

Фæбæлвырддæр кæнæм нæ ныхас. Махæй алчи дæр зоны, 1992 азы нæм гуырдзиаг абырджыты æрдонгтæ, сæрæйкъæхтæм хотыхджын уæвгæйæ, куы æрбабырстой, уæд ныл цы бон уыдис, уый. Нæ лæппутæ бæргæ тохвæдисы æзфæраздæронæй цыдысты æмæ æнауæрдонæй архайдтой, фæлæ сæ къухы уадиссаг ницы уыдис æмæ сыл цыдис бирæ зиæнттæ.

Уыцы æвирхъау хабæрттæ æнцой нæ лæвæрдтой, сæ Райгуырæн бæстæйæ дард чи уыдис, нæ диаспорæйы уыцы минæвæрттæн дæр æмæ нын чи ныфсы ныхасæй æххуыс кодта, чи та  –  хъуыддагæй дæр.

Нæ фæлæууыд нæ куырыхон ахуыргонд Абайты Васойы зæрдæ дæр æмæ нæ дардæй фæдзæхсæгау бакодта, ома, Хуссар Ирыстон ис Республикæ  Гуырдзыстоны территориалон нывæцы, ома,  йе сконды, æмæ уæхиуыл фæхæцут, уыдон бирæ сты, сымах та армыдзаг æмæ уæ бындурзылд куы фæкæной,  уымæй тас у… Уыцы ныхæстæ нæм  куы æрыхъуыстысты, растдæр зæгъгæйæ та сæ йæ ныстуаны газеты фарсыл куы бакастыстæм, уæд сын бирæтæ сæ арф мидис нæ бамбæрстой æмæ стыр ахуыргонд лæджы анафемæйы хай фæкодтой. Ома, гуырдзыйы сæрыл рахæцыд, æнæуыйдæр, дам,  нæ  сæ зæхмæ æрцæуæггæгтæ æмæ уазджытæ хонынц æмæ сын ноджы сæ куыройы нукмæ дон аскъæрдта. Хъуыддаг афтæ скарз ис, æмæ йæ чидæртæ, стыр хъыгагæн, Абайы фырты схуыдтой «уæйгæнæг» дæр. Суанг ма йын чидæр Президенты бæстыхайы размæ йæ цырт дæр фæаипджын кодта  æмæ дзы цыдæр хæйттæ ногæй аразинаг фесты…

Ахæм ныхæстæ-иу кæмæй фехъуыстон,  уыдонæн-иу æз сæ ных бакъуырдтон, зæгъын сæ Васо цы хуызы дзуры, уый не ‘мбарыс æмæ афтæмæй Хуыцауы æнæхъуаджы æфхæрыс зæды хуызæн адæймаджы. Васо бынтондæр нæу ахæм хъуыдыйыл лæуд, ома, Хуссар Иры адæм цæрынц гуырдзыйы зæххыл æмæ хæдбардзинады сæрыл тохы не сты раст. Цæмæй биноныг бамбарæм конфликтон ситуацийы рæстдзинад кæй æвварс у,  уый тыххæй уал нырма сæ мидис  рафæлгъауын хъæуы дыууæ  терминæн: «зæхх» æмæ «территори»-йæн. Дыккаг терминæн тынгдæр ис политикон фæлгъуыз, ома, Васо ацы ныхæстæ куы фыста, уæд Хуссар Ирыстоны автономон область уыд Гуырдзыстоны ССР сконды. Уый тынг ирдæй зыны дунейы политикон картæйы нывæцæй æмæ иугæр афтæ у, уæд ын йæ хъысмæт скъуыддзаг кæнынмæ дæр бар дардтой, уæдæ цы! «Зæхх»-æн та йæ уавæр диаметралон æгъдауæй бынтон æндæргъуызон у. Ам та æркæсын хъæуы историон аспектмæ: кæй уыдысты  раздæр ацы зæххы фадгуытæ, чи сыл цардис биноныгæй æмæ сыл абон дæр чи цæры? Бæгуыдæр – ирон адæм. Уымæн бирæ историон аналтæ ис æвдисæн æмæ Абайты Васойы хуызæн ахуыр лæг уыдон фæрсты кæй нæ ахызтаид, уымæн æвдисæн у, ныртæккæ  йын чысыл комментариимæ кæй  мыхуыр кæнæм, уыцы  уац дæр. Уац  ныффыстæуыд, иугæр йæ хъустыл куы  æрцыдысты, йæ адресыл цы æфхæрæн ныхæстæ загъдæуыд, уыдон, уæд, æмæ дзы рельефонæй зыны историон  æцæгдзинæдтæ чи  зыгъуыммæ кæны, уыдонмæ цы зæрдæ дары, уый –  суанг ма сæ фидиссаджы бынаты дæр æвæры. Афтæмæй автор йæхи  сраст кодта газеткæсджыты раз, Тухашвилийы хуызæн историктæн та карз ныхкъуырд радта. Æниу Васойы рæстдзинад абоны бон дæр бирæ чидæртæ нæ зоны æмæ уыцы темæйыл искуы ныхас куы æрæфты, уæд æй хуыцауырæстæй азымы фæдарынц. Ахæм хабарæн æвдисæн уыдтæн мæхæдæг хæрзæрæджы дæр. Цæвиттон, иу æмбæстаг, нæ Парламенты раздæры депутатимæ нæм ныхасы рæстæджы Абайты Васойы кой куы æрхаудта, уæд уый æппæрццаг ахаст равдыста стыр ахуыргондмæ, ома,  гуырдзыимæ нæ заманы не знæгты æвварс рахæцыд æмæ дзы мæ цæсты кад нал ис.

Номхуындæй мæ ацы факт базмæлын кодта Васойы уац ногæй  мыхуырмæ бацæттæ  кæнынмæ чысыл  комментариимæ. Уац ист у журнал «Фидиуæджы» 2003 азы æртыккаг номырæй, бæрæгæй дзы зыны раст æмæ зылын.

Хъодалаты Герсан

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.