Адæмон бæрæгбонтæ

БЫНАТЫ КӔНӔ КӔЙДӔРТЫ ӔХСӔВ

Цыппурсы фӕстӕ къуырийы фыццаг ӕртыццӕджы ирӕттӕ бӕрӕг кодтой Бынаты хицауы ӕхсӕв. Дӕлимонтимӕ ӕнгом баст кӕй уыди, уымӕ гӕсгӕ ма йӕ фӕхонынц ӕндӕр нӕмттӕй дӕр: Хӕйрӕджыты ӕхсӕв, Кӕйдӕрты ӕхсӕв, Дзинкъуыртӕ. Йӕ бонмӕ-иу скодтой кувинаг нозтытӕ – бӕгӕны, арахъ. Ӕнӕмӕнг-иу суагътой туг, арӕхдӕр ӕргӕвстой сӕгътӕ, гæнæн нал ис, уæд кæрчытæ, арæхдæр –  сау кæрчытæ.

Бӕрӕгбоны фынгыл хи куыд дарын хъӕуы, уымӕн дӕр уыди йӕхи сӕрмагонд фӕтк. Нывондаг кусарты кӕнӕ маргъы-иу ауӕнгтӕ кодтой, уымӕй архайдтой, цӕмӕй се стджытӕ ӕнӕхъӕнӕй баззайой.            Кувинаг чъиритӕ, нозтытӕ ӕмӕ фых дзидзайы хӕйттӕ-иу фынгыл равӕрдтой, цырагъ-иу ахуыссын кодтой ӕмӕ-иу талынг уатӕй цыбыр ӕмгъуыдмӕ рацыдысты ӕдтӕмӕ. Раздæр-иу фынг бамбӕрзтой нымӕтӕй ӕмӕ-иу хӕдзарӕй ахизгӕйӕ, ӕдде дзӕвгар рӕстӕг ныффӕстиат сты. Рацæуыны размæ-иу хистæр скуывта Бынаты хицауæн.

Стджытӕ, хуылфыдзаумæттæ ахæссынц æмæ сæ баныгæнынц зæххы. Уӕдӕ ацы ӕгъдауӕн ис ахӕм ахадындзинад: алы хӕдзары дӕр ис хӕрзаудӕг зӕд ӕмӕ хӕйрӕг; фысым, хӕдзары хицау сӕ дыууӕйӕн дӕр хъуамӕ балӕгъстӕ кӕна, батабу кӕна, нывондаг сын аргӕвда. Зӕдӕн хӕдзар фыдбылызӕй кӕй хизы, бинонтӕн ӕнӕниздзинад кӕй дӕтты ӕмӕ хӕдзарыл рӕстмӕ кӕй ауды, уый тыххӕй. Хӕйрӕгӕн та уый тыххӕй, цӕмӕй сӕ хӕдзармӕ ӕввахс ма цӕуа, хинтӕ сын ма кӕна. Хӕйрӕг минас куы фӕкӕны, уӕд йӕ разы мачи хъуамӕ уа, ӕмӕ уый тыххӕй бинонтӕ рахизынц ӕддӕмӕ.

Дуармӕ цасдӕр алӕууыны фӕстӕ бинонтӕ бахизынц мидæмæ ӕмӕ фынгыл сбадыны размӕ акӕстытӕ кӕнынц фынгмӕ. Афтӕ нымадтой: кувинӕгтӕй иу комдзаг, иу хъуыртт дӕр хъуамӕ ма фесӕфа, науӕд, зӕгъгӕ, афӕдзы дӕргъы бинонтӕй иу фӕхъӕудзӕн. Бӕрӕгбон афтӕ домдта, ӕмӕ  цы хойраг сцӕттӕ кодтой, уый хъуамӕ бахордтаиккой бинонтӕ ӕрмӕстдӕр сӕхӕдӕг. Ӕцӕгӕлон сӕ фынгмӕ нæ хуыдтой. Уыцы ӕхсӕв-иу уынгты сӕндзӕрстой хъӕмпын ӕртытӕ ӕмӕ-иу ын йӕ цӕхӕр фӕйнӕрдӕм пырх кодтой.

 

НОГБОН

Цыппурсӕй къуыри фӕстӕдӕр, 13 январы куы ӕрталынг вӕййы, уӕд ирӕттӕ фӕнысан кӕнынц Ногбон. Æфсинтӕ дзулаг ссады хыссӕйӕ скӕнынц адӕймаджы, цӕрӕгойты ӕмӕ хӕдзарон дзаумӕтты сурӕттӕ. Ӕппӕты стырдӕр фӕхуыйны деда, иннӕтӕ – лӕппынтӕ, сӕ иуӕй-иуты та фӕхонынц зӕхгуысты алы кусӕнгӕрзты нӕмттӕй. Уыдон раттынц, хуым чи фӕкӕны, уыдонӕн. Скӕнынц ма цыхтджын гуылтӕ ӕмӕ сӕ фӕхонынц басылтӕ ӕмӕ стыр гуыдын – ӕртхурон. Бахӕрынц ӕй ӕрмӕстдӕр   хӕдзары бинонтӕ. Ӕртхурон комкоммӕ тӕлмацӕй нысан кӕны “хуры зынг – хуры хъӕбул”

Бинонтӕй-иу дзы алкӕмӕ дӕр ӕрхаудта стыр карст ӕмӕ-иу ӕй ӕнӕмӕнг хъуамӕ бахордтаид. Ӕртхуронмӕ магион тых уыди,  ӕмӕ-иу йӕ хай чи бахордта, ууыл йӕ ног аз хорзӕй кӕй ацӕудзӕн, уый сӕ уырныдта. Уый тыххӕй-иу чъирийы цыхтимӕ бавӕрдтой фидӕны амонды фӕсномыг нысӕнтӕ – ӕвзист ӕхца, къуымбилы бындзыг, хъуымацы гӕбаз. Ӕмӕ ӕууӕндыдысты: гуыдыны хаимӕ цы лӕвар ӕрхауа, ног аз уымӕй уыдзӕн хайджын. Бон ӕрбацъӕх, уӕд-иу алы хӕдзар дӕр йӕ размӕ арт скодта æмæ-иу архайдтой, кæй арт стырдӕр уыдзӕн, ууыл. Æртытӕ-иу сӕхи арвы хъӕбысмӕ ивӕзтой. Хистӕрӕй кӕстӕрмӕ-иу арты алыварс нытымбыл сты. Хӕдзӕртты дуӕрттӕм-иу ӕртытӕ куы ахуыссыдысты, уӕд-иу къонайы кӕнӕ пецы бавӕрдтой ногбоны къодах, ома, фидӕн аз хӕдзар сугхъуаг нӕ уыдзӕн, сӕ къона сӕ тавдзӕн, сӕ хӕдзар уыдзӕн рухс. Куы баизӕр, уӕд-иу бинонтӕ фынджы алыварс ӕрымбырд сты. Лӕгтӕ-иу фынгты уӕлхъус рабадтысты. Ногбоны фынджы уæлхъус-иу бинонты хистӕр  фӕткмӕ гӕсгӕ  бирӕ фӕкуывта, цæмæй сын ног аз бирӕ хорздзинӕдтӕ ӕрхастаид.

Ногбон ӕхсӕв хъӕлдзӕг бӕрӕгбон у. Фӕсивӕд-иу сӕ уӕлӕ, куыд ничи сӕ базыдтаид афтӕ алыгъуызон дарӕс скодтой ӕмӕ-иу хӕдзӕрттыл зылдысты заргӕйӕ.

Бинонтӕ-иу Ногбоны æхсæвы бирӕ фӕбадтысты, райсомӕй-иу сӕ раздӕр чи ахызт ӕддӕмӕ, уый-иу ӕрбацыд лыстытӕ, хъӕмп кӕнӕ хоры нӕмгуытимӕ ӕмӕ-иу сӕ хӕдзары къуымты бапырх кодта, уал ӕмӕ уал хорзы хӕдзарыл ӕрцӕуӕд. Ног азы бон нӕлгоймӕгтӕ фӕцӕуынц кӕрӕдзимӕ арфӕтӕ кӕнынмӕ. Уымӕй сӕ уырны, ног азы дӕ къӕсӕрӕй фыццаг чи ӕрбахиза, уымӕн кӕд амондджын къах ис, уӕд амонд ӕрбахӕсдзӕн, иннӕйы ӕрбацыд та фыдбылызы хос фӕуыдзӕн.  Ахӕм хуызы аргъ кодтой дыккаг боны фыссӕн ӕхсӕв (ома, хъысмӕт нывгӕнӕн) кӕй хуыдтой, уымæн дæр. Уыцы ӕхсӕв чызджытӕ сагъӕс кодтой сӕ фидӕны амондыл. Скодтой-иу цӕхджын гуылтӕ. Гуылтӕ хъуамӕ ӕнӕдзургӕйӕ бахордтаиккой ӕмӕ-иу уый фӕстӕ бафынӕй кодтаиккой.  Уырныдта  сæ фидæны мойаджы фыны кæй фендзысты.

Ныры рæстæджы, хъыгагæн, ацы бæрæгбонтæ дæр бирæбæрцæй фæивтой, раздæр сæ куыд нысан кодтой, афтæ сæ   нал нысан кæнынц.