Тыбылты Леонид: Республикæ Хуссар Ирыстоны цы референдум хъуамæ ауагъдæуа, уый тыххæй

Республикæ Хуссар Ирыстон у суверенон, хæдбар паддзахад, кæцыйы банымадтой Уæрæсейы Федераци æмæ æндæр паддзахадтæ.

Хуссар Ирыстоны хæдбардзинад нæ адæмы къухы бафтыд бирæнымæц уды зиæнтты æмæ хъизæмæртты аргъæй. Фæлæ ныр Стыр Уæрæсейы фарсхæцынадæй нæ адæмы историйы трагикон сыфтæ фæстейæ баззадысты æмæ ныр фæндвидарæй цæуæм сабырадон арæзтад æмæ размæцыды фæндагыл.

Бирæ азты дæргъы фашистон Гуырдзыстоны ныхмæ хуссарирыстойнаг адæмы сæрибаргæнæн тохты рæстæджы махæн нæ сæйраг, бындуройнаг идея уыд хæдбардзинад райсын æмæ Уæрæсейы Федерацийы скондмæ бацæуын.

Уыцы идеятæ бæрæг æрцыдысты, 1992 азы 19 январы Республикæ Хуссар Ирыстон цы референдум ауагъта, уый фæстиуджытæй.

Абон дæр ногæй республикæйы къухдариуæгады позици уыцы ахсджиаг фарстатæй дырысæй банысан кæнын хъæуы.

Уæрæсеимæ баиу уæвын хуссарирыстойнаг адæмы рагон, æнусон бæллиц у, кæцыйы нысан у йæ æдасдзинад сифтонг кæнынмæ тырнындзинад æмæ ирæтты цæгаттаг хаимæ æмæ æнæхъæн уæрæсейаг адæмимæ иууон паддзахадон-барадон тыгъдады баиу уæвын. 1992 азы 19 январы æппæтадæмон хъæлæсæппæрсты фæстиуджытæм гæсгæ, Уæрæсеимæ баиуы тыххæй Хуссар Ирыстоны адæмы фæндон у бæлвырд æмæ юридикон æгъдауæй фидар.

Уымæ нæ кæсгæйæ, ныртæккæйы æрцæугæ цауты фæстиуджытæм гæсгæ ацы фарстаты фæдыл æнæмæнгæй ауадзын хъæуы ног референдум.

Сæйраг аххосаг уый у, æмæ абоны бон Республикæ Хуссар Ирыстонæн фаг барадон бындуртæ нæй, цæмæй бахата Уæрæсейы Федерацимæ йе скондмæ йæ айсыны тыххæй. Ахæм уавæр сæвзæрд, 2006 азы цы референдум ауагъдæуыд, уый фæстæ.

Куыд зонæм, афтæмæй 1992 азы 19 январы æппæтадæмон хъæлæсæппæрстмæ рахастæуыд дыууæ фарстайы: «Разы стут æви нæ, цæмæй Республикæ Хуссар Ирыстон хæдбар уа, ууыл?» æмæ «Разы стут, Уæрæсеимæ баиуы тыххæй 1992 азы 1 сентябры Республикæ Хуссар Ирыстоны Уæлдæр Совет цы уынаффæ рахаста, ууыл?».

Ацы дыууæ фарсты тыххæй æвæрццагæй схъæлæс кодтой хъæлæсæппæрсты хайадисджыты 99 проценты.

2006 азы 12 ноябры референдум ауагъдæуыд иунæг фарсты тыххæй: «Разы стут, цæмæй Республикæ Хуссар Ирыстон бахъахъхъæна хæдбар паддзахады йæ ныры статус æмæ нымад æрцæуа æхсæнадæмон æмæхсæнады æрдыгæй?».

Ацы фарсты тыххæй æвæрццагæй хъæлæс радтой хъæлæсдæтджыты 99 проценты.

Кæд 2006 азы референдумы нысан æмæ идея уыд Гуырдзыстоны ‘рдыгæй хæдбардзинады курс бафидар кæнын, уæддæр юридикон цæстæнгасæй 2006 азы референдумы фæстиуджытæ сты 1992 азы референдумы фæстиуджыты ныхмæ, гуырысхойы бынаты æвæрынц Уæрæсейы Федерациимæ баиуы фæдыл фарст.

Банысангонд аххосæгтæм гæсгæ ног референдум ауадзын, кæцы бафидар кæндзæн Уæрæсеимæ баиумæ Хуссар Ирыстоны адæмы тырнындзинад, у æнæмæнгхъæуæг.

Референдум æнæмæнгæй ауадзыны ахсджиаг аххосаг ма у уый дæр, æмæ Уæрæсеимæ баиуы тематикæйæ фæстаг азты активонæй пайда кæнынц республикæйы хицæн политикон тыхтæ спекуляцийы нысанæн.

Сусæг-æргомæй пропагандæ цæуы, кæцы республикæйы ныры къухдариуæгады азымджын кæны Уæрæсеимæ баиуы ныхмæ архайды, ома, сæ бынæтты бахъахъхъæныны æмæ æндæр хæрзиуджытæ райсыны тыххæй. Уымæй хæлд цæуы хицауиуæгады авторитет, æхсæнады иу хай иннæ хайы ныхмæ æвæрд цæуы, фæстаг цыппар азы дæргъы цы æхсæнадон æмразыдзинадмæ цыдыстæм, уый хæлы.

Æнæдызæрдыгæй, негативон пропагандæйæн бынат уыдзæн Республикæ Хуссар Ирыстоны президентон æвзæрстыты рæстæджы дæр, кæцы уагъд цæудзæн 2017 азы апрелы мæйы.

Уый тыххæй 2016 азы июлы ауагъдæрцæуæг референдум, кæцы ауагъдæ-уыдзæн президентон æвзæрстытæй бирæ раздæр, рабæрæг кæндзæн ацы фарсты фæдыл æппæт уавæр. Уый фæстиуæгæн æвзæрстыты агъоммæйы риторикæйæ ахаудзæн Уæрæсейы Федерациимæ баиуы темæйыл спекуляци æмæ уымæй бирæ фæхуыздæр уыдзæн уавæр.

Æрхæсгæ факттæ дзурæг сты, референдум 2017 азы кæнæ фæстæдæр ауадзын нæ, фæлæ йæ ныр ауадзын кæй хъæуы, ууыл.

Цы референдум хъуамæ ауагъдæуа, уый у ахæм мадзал, кæцыйы фæстæ уыдзæн политикон фæстиуджытæ дунеон аренæйы, уый фæстиуæгæн, Уæрæсейы Федерациимæ Æмцæдисад æмæ интеграцийы тыххæй бадзырды 1-аг уац бахынцгæйæ, йæ ауадзыны фарстатыл æруынаффæ кæнын хъæуы Уæрæсейы Федерациимæ иумæ.

Уый тыххæй Уæрæсейы Федерацийы Президент Владимир Путинимæ фем-бæлдтыты рæстæджы æз ныхас кодтон уыцы фарстатыл.

Абоны боны æхсæнадæмон политикон реалитæ ахæм сты, æмæ Уæрæсейы Федерацийы скондмæ Республикæ Хуссар Ирыстоны бацыды тыххæй фарст комкоммæ аскъуыддзаг кæныны фарс нæ хæцы Уæрæсейы Федерацийы къухдариуæгад.

Уый фæстиуæгæн скъуыддзаг æрцыд референдум ауазын Республикæ Хуссар Ирыстоны Конституцимæ ивындзинæдтæ бахæссыны хуызы, кæцы арæзт цæуы «Республикæ Хуссар Ирыстоны референдумы тыххæй» Конституцион закъоны 7-æм уацы 2-аг хаймæ гæсгæ.

Дзырд цæуы Республикæ Хуссар Ирыстоны Конституцийы 10-æм уацмæ ивындзинæдтæ бахæссыныл, кæцымæ гæсгæ: «Республикæ Хуссар Ирыстонæн йæ бон у æндæр паддзахадтимæ цæдис саразын æмæ йе ’ххæстбарты иу хай цæдисы органтæм радтын».

Референдумы рæстæджы хъæлæсдæтджыты размæ хаст æрцæудзæн Конституцийы уыцы абзац ахæм мидисимæ: «1992 азы 19 январы æппæтадæмон хъæлæсдæттыны (референдумы) фæстиуджыты бындурыл Республикæ Хуссар Ирыстоны Парламенты разыйæ Республикæ Хуссар Ирыстоны Президентæн бар ис Уæрæсейы Федерацийы къухдариуæгадмæ бахатын Уæрæсейы Федерацийы ног субъекты хуызы Республикæ Хуссар Ирыстоны Уæрæсейы Федерацийы скондмæ айсыны куырдиатимæ æмæ Уæрæсейы Федерациимæ æмбæлон бадзырд саразын».

Хъæлæсæппæрсты фæстиуæгæн Хуссар Ирыстоны адæм бафидар кæндзысты Уæрæсейы Федерацийы скондмæ бацæуыны курс, кæцы фидар æрцыд 1992 азы, æмæ райст æрцæудзæн фидар юридикон бындуртæ Уæрæсейы Федерацийы скондмæ федерацийы ног субъекты хуызы Республикæ Хуссар Ирыстоны райсыны тыххæй куырдиат бадæттынæн.

Ахæм хуызы референдум ауадзынæн ма ис ахæм уæлбартæ дæр:

— референдум Уæрæсейы Федерацийы нæ бæрнджын кæндзæн уадидæгæн ын йæ фæстиуджытæн сдзуапп кæнын, уымæн æмæ уый у, æхсæндунеон аренæйы къахдзæф нæ, фæлæ Республикæ Хуссар Ирыстоны Конституцийы аивыны фæдыл мидпаддзахадон фарст;

— Республикæ Хуссар Ирыстонæн фæзындзæн дæргъвæтин юридикон бындур Уæрæсейы Федерацийы скондмæ бацæуыны тыххæй процедурæйы райдайынæн. Æгæрыстæмæй, дæргъвæтин рæстæджы фæстæ дæр ацы фарсты фæдыл референдум ауадзын нал хъæудзæн, уымæн æмæ уый тыххæй бындур æвæрд æрцæудзæн Республикæ Хуссар Ирыстоны Конституцийы;

— æппæтиумæйаг хъæлæсæппæрстæй арæзт æрцæудзæн бахатыны процедурæ Уæрæсейы Федерацимæ Республикæ Хуссар Ирыстоны баиу кæныны куырдиатимæ, бæрæг æрцæудзысты æххæстбарджын органтæ;

— иуварсгонд æрцæудзысты Республикæ Хуссар Ирыстоны хæдбардзинады æмæ Уæрæсейы Федерацийы скондмæ бацæуыны фарсхæцджыты ’хсæн ныхмæвæрд хъуыдытæ, уымæн æмæ дыууæ фæндоны фарс дæр рахæцдзысты адæм æмæ фидар æрцæудзысты Республикæ Хуссар Ирыстоны Конституцийы;

— Уæрæсейы Федерацийы скондмæ Республикæ Хуссар Ирыстоны бацыды фарст уæрæсейаг фарс хорзыл куы банымайа, уæд цыбыр рæстæгмæ Республикæ Хуссар Ирыстоны Конституцимæ æмæ дунеон барадмæ гæсгæ уымæн аскъуыддзаг-гæнæн уыдзæн.

Афтæмæй референдум реалонæй, хъуыддагæй фадат ратдзæн Уæрæсейы Федерацийы скондмæ Республикæ Хуссар Ирыстоны бацыд аскъуыддзаг кæныны фарст æрæввахс кæнынæн.

Æнæдызæрдыгæй, Уæрæсейы Федерациимæ Республикæ Хуссар Ирыстоны баиу кæныны фарст нæ адæмæн у хъысмæтскъуыддзаггæнæн.

Уымæн æвдисæн сты 1992 азы референдумы фæстиуджытæ, нæ адæмы 99 проценты разыйы дзуапп куы радтой республикæйы хæдбардзинады æмæ Уæрæсейы Федерацийы скондмæ бацæуыны тыххæй.

Банысан кæныны хъæуы уый, æмæ Уæрæсейы Федерацийы скондмæ бацæ-уыны тыххæй хъæлæсдæтджыты ’хсæн уыдысты Фыдыбæстæ хъахъхъæнджытæ, кæцытæ æд хæцæнгарз тох кодтой Хуссар Ирыстоны хæдбардзинад бахъахъхъæныны тыххæй. Уыцы вазыгджын уавæрты аскъуыддзаггонд фæндон актуалон у абон дæр.

Уыцы фæлтæры дыууæ ахсджиаг фæндонæй иу скъуыддзаг æрцыд — Республикæ Хуссар Ирыстон æххæстхъомысæй райста хæдбардзинад.

Республикæйы рæзты кæройнаг хатдзæг хъуамæ суа 1992 азы референдумы дыккаг фарст аскъуыддзаг кæнын — Уæрæсейы Федерацийы скондмæ бацæуын.

Ис ахæм историон фæстиуджытæ, кæцыты хъæуы хынцын.

Гæнæн уыд, æмæ Хуссар Ирыстоны историйæн кæрон æрцыдаид 2008 азы августы, фашистон Гуырдзыстон ныгуылæйнаг паддзахадты фарсхæцыдæй куы æрæв-нæлдта хуссарирыстойнаг адæмы карз геноцидмæ.

Нæ адæмы амондæн уæд Уæрæсейы паддзахады сæргъ лæууыдысты уæрæсейаг дунейы стыр патриоттæ Владимир Путин æмæ Дмитрий Медведев, кæцытæ хуссарирыстойнаг адæмы фарвæзын кодтой катастрофæйæ.

Республикæ Хуссар Ирыстоны националон катастрофæ фæлхатт ма æрцæуа, уымæн исты гарантитæ ис? Æввахс 25 азмæ Уæрæсеимæ Æмцæдисад æмæ интеграцийы тыххæй бадзырды архайды рæстæджы, кæй зæгъын æй хъæуы, ис ахæм гарантитæ.

Фæлæ 50 кæнæ 100 азы фæстæ цы уыдзæн? Уæрæсейы лидертæ уыдзысты ныры къухдариуæггæнджыты хуызæн ныфсхаст? Хуссар Ирыстон не суыдзæн ныгуылæйнаг бæстæтимæ базар кæныны предмет?

Ацы фарстатæ сты ахæм, кæцытæн нæй æвæрццаг дзуапп.

Дунейы цаутæ бæрæгæй æвдисынц, размæдзыд экономикæ æмæ гарзджын тыхтимæ бирæмилуанон паддзахадтæ, гæнæн ис, æмæ пискъуылтæ æрцæуой ныгуы-лæны къухтæй. Ахæм у Ливи, Ирак, Сири, Украинæйы хъысмæт.

Цы гарантитæ ис нæ чысыл паддзахад аирвæзын кæнынæн, кæцы ис ныгуылæйнаг агрессорты геополитикон зонæйы æмæ æввахс у стыр хæстон конфликтты эпицентрмæ?

Ахæм уавæрты махæн бар нæй, æмæ фæлварæнтæ аразæм æмæ тасдзинады æппарæм нæ адæмы фидæны фæлтæрты хъысмæт.

Иу хатт æмæ кæронмæ аскъуыддзаг кæнын хъæуы не ’дасдзинады фарст Уæрæсейы Федерациимæ баиу уæвын. Уæд йæ ныфс ничи бахæсдзæн Хуссар Ирыстоны Уæрæсейы паддзахадæй ратонынмæ, уымæн æмæ уæд райдайдзæн Уæрæсейы хæлыны процесс.

Гуырдзыстон æнæхъуаджы нæ тæрсы нæ референдумæй. Уым хорз æмбарынц, Хуссар Ирыстон Уæрæсейы Федерацийы скондмæ куы бацæуа, уæд Хуссар Ирыстоны территори Гуырдзыстонмæ раздахыны фарст æхгæд æрцæудзæн цæрæнбонтæм.

Гуырдзыстоны гарзджын тыхты хæцæнгарзæй ифтонг кæнын æмæ модернизаци кæнын, кæцы здæхт у радон агресси цæттæ кæнынмæ, æнæхъуаджы фæуыдзысты.

Уæрæсейы Федерациимæ баиуы æндæр ахсджиаг цырынгæнæг æфсон ма у ирон æмæ уæрæсейаг адæмты монон æмæ культурон-историон хæстæгдзинад.

Хуссайраг ирæттæ барвæндонæй Уæрæсейы скондмæ иууон Ирыстонæй 1774 азы бацæуыны рæстæгæй фæстæмæ сæхи хатыдысты Уырыссаг дунейы хайæ. Æгæрыстæмæй иууыл вазыгджын уавæрты дæр мах нæ зæрдæ нæ ивтам нæ равзаргæ фæндагыл æмæ Кавказы Уæрæсейæн уыдыстæм ныфс.

Ис ахæм хъуыды, зæгъгæ, Уæрæсейы Федерацийы скондмæ куы бацæуæм, уæд фесафдзыстæм не ’взаг æмæ культурæ. Фæлæ уый æппындæр раст хъуыды нæу.

Нæ фыдæлтæ нын цы диссаджы хæрзиуджытæ ныууагътой, уыдон бахъахъ-хъæнын æрмæстдæр нæхицæй, сæ бахъахъхъæныны нæхи фæндондзинадæй кæнгæ у.

Уыимæ иумæ ма мæ фидарæй уырны, ирон адæмы демографион, экономикон æмæ националон-культурон проблемæтæ æнтыстджынæй скъуыдзаг кæнын эффективондæр уыдзæн, цæгат æмæ хуссары ирæттæ иууон паддзахадон-барадон тыгъдады куы баиу уой, уæд.

Кæддæр феодалон дуджы дихтæгонд кæй уыдысты æмæ сæ бон баиу уæвын кæй нæ уыд, уый стыр зиан æрхаста ирæттæн, уый тыххæй дæр нæ хъæуы рох кæнын.

Ныры уавæрыл æмæ нæ республикæйы хъысмæтыл хъуыды кæнгæйæ, бар-æнæ-бары дæр ахъуыды кæндзынæ, нæ зæххыл трагикон цаутæ не ’рцыдаид æмæ Хуссар Ирыстон абон цы хуызæн уыдаид, 1989 азы Гуырдзыстоны сконды нæ, фæлæ Уæрæсейы Федерацийы сконды куы уыдаид, уæд.

Абон нын фадат ис историйы цыд рараст кæнынæн æмæ Стыр Уæрæсеимæ баиу уæвыны фарст аскъуыддзаг кæнынæн.

Уырны мæ, нæ адæмы стыр цардфидардзинад, ахуыр кæнынмæ æмæ кусын-мæ нæ курдиат нын фадат ратдзысты уæвæг проблемæты фæдфæдылонæй скъуыддзаг кæнынæн æмæ Уæрæсейы Федерацийы æмбæлон æмбæстæгтæ суæвынæн, кæцытæн сæ бон у йæ рæзтмæ сæ хайбавæрд бахæссын.

Мæ ныхæстæн хатдзæг саразгæйæ, æз банысан кæндзынæн, Хуссар Ирыстоны адæм абон лæууы серьезон политикон хъуыддæгтæ скъуыддзаг кæныны этапыл, кæцы нын бирæбæрцæй бæрæг кæны нæ дарддæры хъысмæт. Æмæ мах хъуамæ хатдзæгтæ аразæм ацытæккæйы хъуыдытæй нæ, фæлæ ирон адæмы дæргъвæтинрæстæгон интерестæй.

Мах дарддæр дæр араздзыстæм нæ хæдбар, суверенон паддзахад, æппæт дæр араздзыстæм йæ политикон æмæ экономикон размæцыды тыххæй.

Фæлæ республикæйы националон æдасдзинадмæ уæвæг æртхъирæты уавæрты мах хъуамæ æппæтæй дæр цæттæ уæм сæйраг идеяйы реализацимæ Уæрæсейы Федерациимæ баиумæ, кæцы нын бафæдзæхстой нæ хистæртæ.

Уырны мæ, Хуссар Ирыстоны адæм, кæцы у суверенитет хæссæг æмæ республикæйы хицауиуæгады иунæг бындур, сараздзæн раст къахдзæф.