Фыссæг æмæ зонадон кусæг Хъазиты Мелитоны (йæ фæсномыг – РОКСАЛАН) сфæлдыстад гуырахстджын у. Литературæйы алы фадыджы дæр ирдæй зыны йе `рмдзæф. Кусы поэзийы, прозæйы, драматургийы, литературæзонады. Бирæ сты йæ поэтикон, прозæйон æмбырдгæндтæ йæ тæлмац чингуытæ. Дзæвгар ныффыста монографитæ. Сабитæн сфæлдыста къорд чиныджы йæ уацмысты æмбырдгæндтæ сты сæдæйы бæрц.
Йе сфæлдыстад куыд егъау у, афтæ дзурæг у царды алыхуызон фæзындтыл, æхсæнады ахсджиаг фарстытыл æмæ йæ чиныгкæсæг йæ зæрдæмæ исы æввахс. Цы фыссæг йæ радтæг адæмы, йæ Райгуырæн бæстæйы, æхсæнады цардыл нæ фыссы, уымæн адæмон фыссæг схонæн нæй. Хъазиты Мелитон у адæмон фыссæг. Мæн та абон фæнды æрдзурын йæ новеллæтыл. Фондз æмæ ссæдз новеллæйы мыхуыры рацыдысты 2006 азы, горæт Дзæуджыхъæуы ахæм сæримæ «Æууæндын Адæймагыл».
Новеллæ «Цымбæлас»
Фыдыдыбæстæйон Стыр хæст цы стыр фыдбылызтæ æрхаста æппæт советон адæмтæн, уый сусæггаг нæу, нæдæр æнæзынд… Æгæр дæр ма йæ бамбæрстам.
Бирæ фæсивæд аивылд уæд хæсты быдырмæ, æгæрыстæмæй нæ интеллигенцийы хуыздæр минæвæрттæ дæр; Калоты Хазби, Плиты Грис, Кочысаты Мухарбег, Гафез, Нафи æмæ бирæ æндæртæ. Хæстон сахъгуырдтæй ма чи æрыздæхтысты, уыдонæй дæр бирæтæ сахъат æмæ цæнкуылтæй.
Уæззау дуг, зын рæстæг. Хæсты быдырмæ хъæбулы, æфсымæры, сæры хицауы æмæ хионы фæндараст кæнын æнцон никуы уыд. Уымæй зындæр та – зæрдæдзургæйæ æнхъæлмæ кæсын, уæлдайдæр та дзæвгар рæстæг куы ахæссы фыдохы рæстæг. Дзынæзтой хотæ, хъæбултæ, ныййарджытæ, Ныййарæджы сагъæсæн æмбал нæй…
Новеллæ «Цымбæлас»-ы уынæм ныййарæджы тæригъæддаг цард Фыдыбæстæйон Стыр хæстмæ, йæ хъæбулы ацыды фæстæ. Новеллæ дзуры таурæгъгæнæг, йæ райдианæй йæ кæронмæ у зæрдæмæхъаргæ.
Цæвиттон, хæдзары алыварс цъæх нæууыл бирæ дыргъбæлæстæ, бирæ æмæ алыгъуызон, фæлæ ныййарæг Мад никæцы бæлас уыдта, уый цымбæласæй дарддæр. Цы уыдта фыссæг ирд æмæ арæхстджынæй æвдисы ныййарæджы ахаст цымбæласмæ: «Цымбæласæй-иу райдыдта йæ боны рухс… Цымбæласæй-иу æрцыд йæ уалдзæг… Кæд уæ базонын фæнды, уæд цæргæ дæр уый ныфсæй кодта…»
Ацы рæнхъытæ чиныгкæсæджы уацары æппарынц æмæ тырнын райдыдтой цæмæй базона, ныййарæгæн иннæ бæлæсты уæлдай цымбæлас цæмæн æввахсдæр у. Зæронд мады хъарм ахаст цымбæласмæ хуымæтæджы нæ уыд. Ныттыхст-иу цымбæласыл, æдых æрмттæй-иу ын рæвдыдта йæ дæрзæг буар, зылдис æм зæрдæбынæй. Кæрдæг-иу нæма фезмæлыд, афтæ-иу цымбæласы алыварс сау мæр Мады дæрзæг æрмтты `хсæн фæрсудзынæй фæнычы хуызæн сси. Дарддæр раргом ис ныййарæджы уарзæгой зæрдæйы миддуне, рæвдаугæ, хъарм ахаст цымбæласмæ: «Диссаг уыд æмæ йыл сыхæгтæ дæр уымæн дис кæнынц; Зæронд ус-иу æхсæвæрыл цы бахордта, уый дыккаг райсоммæ йæ зæрдыл никуы бадардта, афтæмæй йæ иунæг хъæбул иу рагуалдзыгон бон хъæдæй цымы тала куыд æрхаста, дзыхъхъ ын куыд скъахта, куыд æй ныссагъта, мих ын йæ фарсмæ куыд ныкъуырдта, йæ алыварс сындз-къона куыд бабаста, куыд ыл цин кодта, тала куыд рæзт, гагатæ йыл кæцы аз æрзад… Æппæт уыцы хъуыддæгтæ афтæ, бæстон æмæ лыстæггай куыд баззадысты йæ зæрдæфысты?..»
Ныййарæг Мадæн йæ хъæбул Германы хæстмæ фæраст ис. Стыр ныфс ныууагъта Мадæн, мæнæн, зæгъгæ, æнæрыздæхгæ нæй. Ныййарæджы зæрдæ сæттын нæ комы æмæ æнхъæлмæ кæсы йæ фыртмæ, уырны йæ, сæрæгасæй кæй зындзæн йæ хъæбул тагъд рæстæджы, фæлæ ныддаргъ ис фыддуджы рæстæг. Йæ хъæбулы бæлас та ма хъуамæ бахуыскъ уа йæ сыздæхынмæ.
Ацы ран автор æмбарын кæны, ныййарæг Мадæн йæ хъæбулы мысгæйæ, уый æрцæуынмæ дзыназгæйæ, цымбæлас удлæууæн у. Адджын у Мадæн йæ хъæбулау. Мад æмæ цымбæласы руаджы автор æвдисы æмæ æмбарын кæны æппæт хæстонты фæстæ ныййарæг цы удхъизæмар бавзары.
Хус рæстæг ахаста, къæвдайы `ртах нал æрхауд. Бахус æрдз, бахус сты цымбæласы сыфтæртæ, `ркалдысты йæ гагатæ… Ацы æрдзон фæзындæй нын фыссæг æмбарын кæны, ныййарæг рагæй кæй ницыуал фехъуыста йæ хъæбулæй. Ныййарæджы зæрдæмæ рухс никæцæй уал кæсы. Удхъизæмар кæны, марой, дзыназы: «Мæ хъæбулыл цыдæр фыдбылыз сымбæлд, йæ бæласæн дæр йæ уд аскъуыд». Банцад цымбæласимæ уарзæгой Мады зæрдæ дæр йæ куыстæй: «Сыхæгтæ йæ иу изæр æрдæгхус цымбæласы хъæбысы ссардтой мæрдвынæйæ».
Цымбæласы бахус æмæ ныййарæджы мæлæтæй автор æмбарын кæны, хæстон лæгæн йæ уд æрдуйы хидыл баст кæй у. Бирæ хъæбатыр фæсивæд кæй нал федтой Уæлахизы бон, бирæ мадæлтæ кæй не сфæрæзтой хъæбулы мæлæт æмæ æнафоны атындзыдтой се `нусон бæстæм сæ фæдыл.
Кæронбæттæны уынæм: «Уыйбæрц… рæстæджы фæстæ Мады иунæг бындар ссардта йæ фыды уæзæг. Æрлæууыд йæ куысты сæр… Æмæ та базмæлыд цымбæлас, Æмæ сыгъзæринсыф дидин акалдта цымбæлас… Æмæ та уалдзæг æрцыд цымбæласæй. Райтынг цымбæлас, йемæ дарддæры сабыр цард дæр. Знаг састы баззад, хæстæй чи сыздæхт, кæд сахъат æмæ уонгцухтæ уыдысты, уæддæр цард йæ цыды хай кæны æмæ бавнæлдтой цард аразынмæ зæрдиагæй… Сабыр цард аразынмæ.
Æнагъæддаджы цауыл амад у новеллæ «Æвзист сыкъа». Æвдыст дзы цæуы тугтæригъæддаджы сырдон ми. Æвæццæгæн, зæххы къорийыл ахæм фыдми нæ фыдбоны сыхæгтæй дарддæр ничи сарæзтаид.
Новеллæйы ис æртæ архайæджы, Гæлдæр æмæ Тыхлæг, æппæрццаг фæлгондзтæ, се `ттаг бакастæй æмæ сæ нæмттæй дæр зыны, адонмæ хорзмæ мацæмæ æнхъæлмæ кæс. Ацы фæлгондзты руаджы фыссæг æвдисы æппæт гуырдзыйы тугдзых сырдты фыдмитæ.
Æртыккаг – æвæрццаг, хъæбатыр, ныфсджын æмæ зондджын, мад суæвынмæ æнхъæлмæ гæсæг ирон сылгоймаг. Ацы сылгоймаджы руаджы фыссæг æвдисы, æппæт ирон адæмы зонд, хъару æмæ хъæбатырдзинад, сæйраджыдæр та ирон сылгоймаджы миддуне.
Тугдзых сырдтæ æрбабырстой ирон хъæумæ, адæм сæхи бааууон кодтой. Сылгоймагæн йæ бон нæ бацис йæхи бааууон кæнын.
Æрбаййæфтой йæ Гæлдæр æмæ Тыхлæг. Нуæзтджын уæвгæйæ адарддæр кодтой сæ цæл кæнын. Хæдзары цы ссардтой, уый бафснайдтой голджыты, уалынмæ къулыл ауыдтой æвзист сыкъа, сæхи йыл ныццавтой, схъуырдухæн сты. нæ, мæн фæуа, нæ мæн у, зæгъгæ. Схæснаг кодтой, кæд сылгоймагæн лæппу уа, уæд æвзист сыкъа Тыхлæг йæхицæн хæссы, куы нæ уæд та – Гæлдæр. Рахæц-бахæц фæкодтой, рæстæгæй рæстæгмæ-иу æдых сылгоймаджы абæрæг-абæрæг кодтой, зæгъгæ, кæд фæзынди саби дунемæ, сыкъайы адæргæй сæхицæн бынат нæ ардтой.
Гæлдæр æмæ Тыхлæджы ныхасæй фыссæг æвдисы, гуырдзиаг тугдзых сырдтимæ кæй уыдис æндæр рæтты цæрæг гуырдзиæгтæ, æндæр адæмы хаттæй дæр, (кæй сын уыдис æххуысгæнджытæ сæ сырдон митæ кæнынæн) ирон адæмы хæстæг чи нæ зоны, ахæмтæ: – «Амæйразмæ нæ хуыцауысконд æфсымæртæ иу ирон хъæумæ бабырстой. Чидæр сæ аззад фæстейæ, ацы хъæддæгтæ (ирæттæ) фæстæмæ куы ‘рыздæхтысты, уæд æй æрцахстой, удæгасæй йæ цуайнаджы сфыхтой æмæ йæ бахордтой, йæ худын, тыхæйуромгæйæ, ныхас кодта Гæлдæр». Йæхимидæг та хъуыды кодта, йе ‘мбæлттæн куыд дзурдзæн æмæ куыд худдзысты, йæ ныхæстæ куыд бауырныдтой Тыхлæджы æмæ куыд фæтарст, ууыл.
Ацы ныхасæй бæрæг у Тыхлæг нæу бынæттон гуырдзиаг, дарддæр ма фыссæг æмбарын кæны, сæхи фыдракæндтæ ирæттыл кæй мысыдысты æмæ ирæттæй кæй дзырдтой сæхи митæ.
Дарддæр уынæм, сылгоймаг куыд ныффæлмæцыд сæ æнæхъола митæй, цы æнæмбаргæ йын уыдис, удæгасæй кæй нæ баззайдзæн. Алыгъуызонæй архайдта йæ цардæй тагъддæр фервæзыныл, дзуры сæм: «Бæтæйы фырттæ дыууæйæ сæ сæрмæ куынæ схастой се знæгтæй фæлидзын, уæд мах æнæхъæн адæмæй сымах хуызæн куыйдзыхтæй фæлидздзыстæм…», зæгъгæ?
Фыссæг ацы сылгоймаджы руаджы æвдисы, ирон адæм сæ рагфыдæлтæй фæстæмæ бирæ фыдбылызтæ кæй бавзæрстой, уый хыгъд кæй никуы уыдысты тæппуд, худинаг сæ сæрмæ кæй никуы æрхастой, фæлæ ныр сæ уавæр æндæр у. «Иуæн – дыууæ æфсад» – ирон æмбисонд ахæм ис.
Фыдгæнджытæ бынтон срасыг сты, æвзист сыкъа уæддæр сæ хъуыдыйæ нæ цух кодта. Тыхлæг та бауади абæрæг кæнон æвгъæддоны, кæд, мыййаг, саби дунемæ фæзынд. Уалынмæ сывæллоны кæуын райхъуыст, Гæлдæр дæр йæ уæлхъус балæууыд æмæ сагъдæй баззад. Сылгоймаг дзагъырдзастæй сынтæгыл уыд уæлгоммæ хауд. Йæ тæнтæ – кæронмæ фаст. Цыма ацы уысммæ рагæй æнхъæлмæ каст – йæ цæсгомыл уыцы æмбæхст мидбылхудт хъазыд. Фæстаг хъуыдыйады фыссæг æвдисы, сылгоймаг кæй сфæлмæцыд тугдзых знæгты сырдон митæй, уый хыгъд хъæбатыр æмæ æхсызгонæй кæй сæмбæлдис мæлæтыл. Афтæ ма фæбæрæг гуырдзыйы тугдзых сырдты миддуне.
Сæ хæлæфæй нæ бафидыдтой æвзист сыкъайыл, сæ хæснаг дæр нæхъуаджы фæцис. Дунемæ фæзындысты лæппу æмæ чызг. Скæрæдзи мидæг сты – нæ, мæн у, нæ, мæн у, зæгъгæ: «Гæлдæр æмæ Тыхлæг сæ комы фынк калгæ сæ кæрæдзимæ фæдардтой сæ хæдæхстæ. Алчи дæр сæ тагъд кодта. Сæ хæдæхсты къæр-къæрæй, сæ тарст æрдиаг фæраздæр. Салд цæнкуылтау ахаудтой дæлфад-уæлфад».
Байсæфтысты тугдзых æнæзæгъинæгтæ, адæймаджы цард æфсæны гæппæлы аргъ кæмæн уыд, æмæ байсæфтой, æнæазым, æдых, мадсуæвынмæ æнхъæлмæгæсæг ирон сылгоймаджы. Кæронбæттæны уынæм, дунемæ фæзындысты дыууæ ноггуырды, ирон адæмы фæстагæттæ… «Фыдбоныгуырд æнахъом лæппу æмæ чызг уыцы зæрдиагæй куыдтой сæ хъæлæсыдзаг…»
Фыссæг ацы дыууæ ноггуырды фæзындæй æвдисы, дарддæры ирон адæмы сомбон, сæ мыггаг кæй нæ аскъуыд, цæрынц та дарддæр ирон лæджы фæстагæттæ, дарддæр кæны ирон лæджы цард. Тугдзыхсырдтæн та сæ фæнд сæ хъуыры фæбадт дыккаг хатт.
Ацы ахсджиаг фарстытæ æвдыст сты новеллæты, афтæ рафæлгъуыдтон сфæлдыстады, сфæлдыстадимæ – фыссæджы миддуне æмæ курдиат.
ДЖИОТЫ Рая
