Æрæджы Ираны президентон æвзæрстыты рамбылдта Масуд Пезешкиан – зынгæ политик æмæ æхсæнадон архайæг. Владимир Путин раарфæ кодта Пезешкианæн, банысан кодта дыууæ бæстæйы разамынады бæрзонд æууæнкдзинад, хæларадон ахастыты динамикæ. Ацы æвзæрстытæ ауагътой трагикон цауы фæстиуæгæн – 19 майы авиакатастрофæйы фæмард сæ раздæры президент Ибрахим Раиси.
Пезешкиан нымад у оппозицийы минæварыл, фæлæ йæ уæддæр бауагътой æвзæрстытæм. Уыимæ у нейтралон политик – никæцы политикон къордимæ у баст æмæ бæстæйы разамынадæн дæр ахæм адæймаг пайда у. Ног президенты ма хонынц реформатор дæр æмæ бирæтæ æнхъæл сты, ома паддзахады æддагон политикæмæ кардиналон ивындзинæдтæ бахæсдзæн. Фæлæ политикон экспертты фылдæр хайы хъуыдымæ гæсгæ уый бæстæйы æддагон политикон курс нæ фæивдзæн, уæлдайдæр та Уæрæсеимæ ахастытыл нæ бандавдзæн. Ног лидер фæлвардзæн ныгуылæн бæстæтимæ хъармдæр ахастытæ саразынмæ, фæлæ ныры политикон тыхтæ ныгуылæны, уæлдайдæр та АИШ-ы, не сты цæттæ адекватон æддагон политикæ уадзынмæ. Стæй ног президенты тынг куы бафæнда политикон курс фæивын, уæддæр æй ничи бауадздзæн. Ираны паддзахадон къухдариуæгады системæ афтæ арæзт у æмæ президенты иу къахдзæф саразын дæр нæ бауадздзысты æппæт политикон тыхты нæ бафæрсгæйæ.
Ног президент æнæнхъæлæджы нæ фæзынд Ираны политикон тыгъдады. Рагæй фæстæмæ у системæйы уæвæг адæймаг. Йæ рæстæджы йæ равзæрстой депутатæй, цалдæр азы бакуыста æнæниздзинад хъахъхъæныны министрæй. Адæмы ‘хсæн ын ис ном æмæ йыл се ‘ууæнк бафтыдтой. Ираны экономикон уавæр бирæ азты дæргъы мæгуырау у санкциты фæстиуæгæн æмæ сæ элитæтæ æнхъæлмæ кæсынц ног экономикон программæтæм. Стæй ма се ‘ддагон политикæ дæр хуыздæрхъуаг у – æнæмæнг сæ хъæуы хæ-ларадон ахастытæ сæндидзын кæнын дзæвгар бæстæтимæ, уæлдайдæр та – сæ сыхæгти-мæ. Æнæ ахæм къахдзæфтæ саразгæйæ, размæ иу къабазы дæр нæ ацæудзысты.
Нацийы хаттæй Пезешкиан у азербайджайнаг. Уый диссаг макæмæ фæкæсæд – Ираны азербайджайнæгтæ бирæ сты – Азербайджаны цæрджытæй фылдæр. Йæ программæйы адæмы рæгъмæ хаста алыгъуызон актуалон проблемæтæ, критикæ кодта ныры разамынады. Дзырдта, зæгъгæ, АИШ-имæ хъæуы хорз ахастытæ аразын, цæмæй сын дунейы базарадмæ сæ фæндæгтæ мауал æхгæной, изоляцийы сæ ма дарой. Ираны ядерон программæ ныгуылæны зæрдæмæ рагæй нæ цæуы, тæрсынц, ома ядерон хæцæнгарз сараздзысты, æмæ сын уый уыд санкцитæ рахæссынæн æфсон. Пезешкианы хъуыдымæ гæсгæ ногæй бадзурын хъæуы ныгуылæн бæстæтимæ ног ядерон программæйы фæлгæтты. Уымæй уæлдай ма разы нæу, ирайнаг сылгоймæгтæн æгæр цъус бартæ кæй ис æмæ йæ фæнды реформæ саразын, цæмæй æхсæнадон æмæ политикон царды сæ сылгоймæгтæ исой бæрæг фылдæр хайад. Пезеш-киан у йæ бæстæйы патриот æмæ йæ фидарæй уырны, Ираны хъомысад кæй ис йæ адæмы иудзинады. Уымæ гæсгæ у æхсæнад хæццæгæнджыты ныхмæ. Хорз цæстæй кæсы æппæт политикон тыхтæм, кæцыты фæнды йæ бæстæйæн, йæ адæмæн хорздзинад саразын.
Ног президент райгуырд 1954 азы горæт Мехабады. Райста дохтыры професси æмæ фæстæдæр, 1980-1988 азты, ирайнаг-иракаг хæсты службæ кодта æфсæддон дохтырæй. 1994 азы йæ снысан кодтой Тебризы медицинон университеты сæргълæууæгæй. 1999 азы та – æнæниздзинад хъахъхъæныны министры хæдивæгæй. Æнтыстытæ йын кæй уыд йæ куысты, уый тыххæй йын стыр аргъ кодтой бæстæйы разамынад æмæ йæ 2001 азы снысан кодтой æнæниздзинад хъахъхъæныны министрæй, бакуыста дзы 2005 азы онг. 2008 азы æвзæрст æрцыд Ираны парламентмæ депута-тæй æмæ ныры онг куыста парламенты æндæр æмæ æндæр бынæтты. 2013 æмæ 2021 азты дæр æй фæндыд йæ кандидатурæ бахæссын президентон æвзæрстытæм, фæлæ-иу æй нæ бауагътой.
Иран æмæ Уæрæсе æввахс рæстæджы хъуамæ бафыстаиккой ног бадзырд хæлардзинад æмæ æмгуыстады фæдыл, кæцы ноджы бæрзонддæр æмвæзадмæ систаид уæрæсейаг-ирайнаг æмахастытæ. Фæлæ уæдмæ æрцыд трагеди – æнæрæстæджы фæмард сæ президент Ибрахим Раиси. Ног президент, æвæццæгæн, афтæ тагъд нæ бафысдзæн ацы бадзырд – йæ сахуыр кæнынæн рæстæг хъæуы.
Логикон æгъдауæй куы ахъуыды кæнæм, уæд Ираны ныгуылæн бæстæтимæ хуыздæр ахастытæ саразыны рæстæджы æнæмæнг бахъæудзæн йæ стратегион партнертæ Уæрæсе æмæ Китаимæ æмгуыстад фæлæмæгъдæр кæнын. Æмæ уый та комкоммæ бандавдзæн Ираны экономикæйыл. Уымæ гæсгæ Пезешкианæн ничи ратдзæн зианхæссæг къахдзæфтæ саразыны бар.
Ираны политикон системæйы президент скъуыддзаг кæны мидæггагон проблемæтæ æмæ экономикæимæ баст фарстатæ. Æддагон политикæ та хауы Ираны уæлдæр духовон разамынадмæ – йæ сæйраг лидер (рахбар) Али Хаменеимæ. Уымæ гæсгæ æддагон политикон курсыл, æмæ мидæггагон политикæйыл дæр Пезешкиан тынг нæ бандавдзæн. АИШ-ы президентон æвзæрстыты Трамп куы фæуæлахиз уа, уæд Иранимæ хорз ахастытæ саразыны кой нæй кæнæн. Растдæр Трампы рæстæджы ныгуылæн райстой иууыл карздæр санкцитæ Ираны ныхмæ æмæ ма АИШ рахызт ирайнаг ядерон программæйы бадзырдæй дæр. АИШ ныридæгæн дæр фехъусын кодта, зæгъгæ, ног президенты равзæрст хуыздæрæрдæм нæ бандавдзæн АИШ æмæ Ираны ‘хсæн æмахастытыл. Æвзæрстытæ та АИШ-ы разамынад рахуыдта «æнæдемократон», «æнæраст».
Ираны æддагон политикæйы Уæрæсейæн ис сæрмагонд бынат. Æрмæст хорз сыхаг бæстæйыл æй нæ нымайынц, фæлæ ма – регионалон æмæ глобалон паддзахадыл дæр. Дыууæ бæстæйы афтæ æнгом баст сты алыгъуызон бадзырдтæй æмæ æввахс азты иунæг бæрнон кусæгæн дæр нæ бауыдзæн се ‘нтыстджын æмгуыстадыл бандавын. Пезешкианæн сæйраг проблемæ уыдзæн инфляци æмæ йемæ баст национ валютæйы аргъ къаддæр кæныны хъуыддаг. 2023 азы сæ инфляци схæццæ 40%-мæ æмæ ног президенты бахъæудзæн хъæугæ экономикон реформæтæ ауадзын. Уымæ гæсгæ йын Уæрæсе æмæ Китай стыр æххуыс уыдзысты йæ разы лæууæг хæстæ сæххæст кæнынæн, йæ адæмы фæрныгад бæрзонддæр кæнынæн.
Ныгуылæн бæстæтæ нырма никуы никæмæн баххуыс кодтой – се ‘ххуыс алыхатт дæр вæййы кредиты хуызы. Ома, се ‘ххуысы ныхмæ фæстæдæр фылдæр æфтиæгтæ райсынц, кæнæ та сæ хæсджынмæ «мæгуыры лæдзæг» раттынц. Уыцы хъуыддаг алчидæр æмбарын райдыдта æмæ йæ Иран та йæхиуыл бавзæрста 50 азы размæ. Ираны президент йæ бæстæйы пайдайæн куы архайа, уæд æнæмæнг ирайнаг-уæрæсейаг бастдзинæдтæ фæарфдæр кæндзæн, дыууæ бæстæйы ‘хсæн товарты æрзылды гуырахст фæфылдæр кæнынмæ тырндзæн. Сæйраджыдæр, аскъуыддзаг кæнын хъæудзæн финансон организациты раз сæвзæргæ фарстатæ, ома уæййаг товарты аргъ бафидыны системæ сæндидзын кæнын. Комкоммæ зæгъгæйæ та, Ираны хъуамæ скуса æхцафидæн системæ «Мир» æмæ æндæр уæрæсейаг трансакциимæ баст системæтæ. Ираны экономикæйæн ма æнæмæнгхъæуæг у транспортон инфраструктурæйы райрæзт дæр æмæ уым та егъау æхцайы фæрæзтæ хъæуы. Китай æмæ сæм Уæрæсе куы нæ фæкæсой, уæд ахæм вазыгджын æмæ егъау проекттыл нæ фæтых уыдзысты.
ДЖИОТЫ Алыксандр
