ИРОН СЫЛГОЙМÆГТЫ АХУЫРГÆНÆГ
Ирыстоны интеллигенцийы раззагдæр минæвæрттæн сæ фылдæр дины кусджытæ уыдысты, æмæ сæ ахадындзинад зынгæ уыд ирон адæмы æхсæнадон хиæмбарындзинад æмæ культурæ дарддæр райрæзын кæныны хъуыддаджы. Уыцы раззагон адæймæгты зынгæдæртæй сæ иу уыдис фыццаг ирон чырыстон сауджын, тæлмацгæнæг æмæ поэт Колыты Аксо Бесайы фырт. Ууыл ацы аз æххæст кæны 200 азы.
Колыты Аксо райгуырд 1822 азы кæроны Дзæуджыхъæуы, Нары хъæуы, аргъуаны хъахъхъæнæджы хæдзары (иннæ æрмæджытæм гæсгæ та йæ фыссынц Ирыхъæуы). Фыццаг ахуыр кодта Дзæуджыхъæуы дины скъолайы, уый фæстæ йæ йæ хорз ахуыры тыххæй арвыстой Калачы (Тифлисы) духовон семинармæ. Семинар каст чи фæцис, уыцы ирон фæсивæдæй Аксо уыдис фыццаг. Банысан кæнын хъæуы уый, æмæ уæды рæстæджы Тифлисы дины семинар нымад кæй уыд уæлдæр æмæ кадджындæр скъолайыл Кавказы.
Семинары Аксо ахуыр кодта дины ахуырад, философи, литературæ, физикæ, адæмты истори, латинаг, бердзенаг, уырыссаг æмæ ирон æвзæгтæ. Æппæт предметтæй дæр Колыты Аксо иста иттæг хорз нысæнттæ. Йæ ахуыры фæстæ йæ кусынмæ арвыстой Дзæуджыхъæумæ, йæхæдæг кæм фæцахуыр кодта, уырдæм инспекторæй æмæ ирон æвзаджы ахуыргæнæгæй. Фæстæдæр уыдис Ирыстоны дины къамисы хистæр æмæ Владикавказы дины скъолайы директор. Аксо архайдта, цæмæй Цæгат Ирыстоны æппæт скъолаты уавæр фæхуыздæр уыдаид, цæмæй скъоладзау фæсивæд бауарзой сæ мадæлон æвзаг, сæ адæмыл иузæрдион уой æмæ рæза национ хиæмбарындзинад.
Колыты Аксойы царды хабæрттæ бæрæг аххосæгтæм гæсгæ бæрæг-бæлвырд не сты, йæ амæлæты аз дæр бæрæг нæу, фæлæ дзы бæлвырд цы зонæм, уый у стыр хæрзиуæгон хъуыддаг – 1862 азы йæхи хæдзары кæй байгом кодта ирон чызджытæн дыууæазон скъола, ахуыргæнæг дæр дзы уыд йæхæдæг æмæ сæ ахуыр та кодта лæвар. Уый уыдис сылгоймæгты фыццаг скъола æгас Цæгат Кавказы. Йæ фадæттæ уыйбæрц стыр нæ уыдысты, фæлæ йын бантыст йæ зæрдæ цæуыл рыстис, уый саразын. Уæды рæстæджы уый уыдис стыр хъуыддаг. Аксойы ном нын уæлдай зынаргъдæр уымæн у, æмæ фыццагдæр уый кæй аздæхта йе ‘ргом ирон сылгоймаджы ахуыры фæндагмæ, рухсмæ ракæнынмæ.
Колыты Аксо канд ахуыргæнæг нæ уыд, фæлæ ма хорз тæлмацгæнæг дæр. Уый бирæ куыста уырыссаг æвзагæй мадæлон æвзагмæ дины чингуытæ тæлмац кæныныл. Цæмæй ирон адæм иууылдæр уыдаиккой иу диныл хæст (чырыстон диныл) æмæ дихтæ ма кодтаиккой, се ‘хсæн хæрам ма уыдаид, уый тыххæй иудзинадыл архайдта. Аксойы тынг фæндыд, цæмæй ирон адæм сæ хъысмæт сбæттой уырыссаг адæмы хъысмæтимæ. Аксойы банымайæн ис фыццаг ирон поэтыл, йæ мадæлон æвзагыл чи фыста, уыдонæй. Фæлæ йын мах зонæм æрмæстдæр æртæ æмдзæвгæйы. Сæ иу – «Чырыстийы рухс райгасдзинад», «Мады Майрæмы кады зарæг» æмæ «Мах фыд». Ацы уацмыстæ фыст æрцыдысты 1856 азы æмæ сæ хъуамæ пайда кодтаиккой аргъуаны бакуывдтыты рæстæджы.
Куыд бæрæг кæнынц, уымæ гæсгæ Колыты Аксо йæ тæккæ лæджы кары уæвгæйæ, фæрынчын æмæ амард 1866 азы. Абон Колыты Аксойы ном хæссынц Цхинвалы Аивæдты лицей æмæ Дзæуджыхъæуы дины гимназ.
Нæ уацх.
