1919 азы фæззæджы Хуссар Ирыстон ногæй аныгъуылд масштабон æфсæддон-политикон интригæты. Цæмæй, Деникин кæй бацахста, уыцы уæрæсейаг Хуссармæ Сырх Æфсады ныббырстæн фæахъаз уыдаид, уый тыххæй большевикты Кавказаг комитет рахаста авантюрон уынаффæ Гуырдзыстон æмæ Хуссар Ирыстоны растады тыххæй, йæ уæлахизыл æууæндынæй сырхæфсæддонты ныфс бауадзын æмæ Фæскавказы ахизæн фæндæгтæ фесафынæй тæрсæг деникинонты сæмтъеры кæнынмæ фыддæр бæлгæйæ.
Хуссар Ирыстонмæ ныридæгæн йæ организацигонд Ныхмæлæууынадимæ уыцы планы лæвæрд цыдис сæрмагонд нысаниуæг. Ирон дæластæрдон тыхты энтузиазмыл æнцой кæнынæн бамбарæн ис – уый уыд Гуырдзыстонæн йæхимидæг æмцæдисон ссарын æмæ тифлисаг режимимæ ныхмæлæууынады фронт рауæрæхдæр кæныны ныфс. Большевикон центры театралон рогзонддзинад æмбæрстгонд уыд – Октябры революцийы дыккаг азмæ растад снысан кæнын (24-25 октябры) æмæ англисаг контрразвæдсгæрст кæй раргом кодта, уыцы штабы фехæлд, Гуырдзыстоны гарзджын растад аивын æмæ уый тыххæй Ирыстонæн ма фехъусын кæнгæйæ Кавказаг крайком куыста йæхи амплуайы. Йæ дыууадæс уæнгæй аст уыдысты гуырдзиаг революционертæ, кæцытæ тыхстысты сæ райгуырæн бæстæйы проблемæтæй æмæ сæ не ‘вдæлд се ‘нусон ныхмæлæуджытæ – меньшевикты ныхмæ тох кæнынæй. Зындгонд уыд уæрæсейаг позицион фæндаг дæр, кæцыйыл Кремль Кавказмæ æппæрста къухдариуæгады барамындтæ: нациты хъуыддæгты фæдыл нарком Джугашвили-Сталин – Уæрæсейы Хуссары уæлвæткон комиссар Орджоникиждзе. Æмæ уым, кæй зæгъын æй хъæуы, кæмдæр чи растад, уыцы ирæттæ никæй æндæвтой.
Сайды кæй фесты, уый базонгæйæ ирон растадонтæ фæзылдтой сæ райдайынæввонг растад. Гуырдзыстоны дæр хицауады ныхмæ иуæй-иу районты райдыдтой, крайком ноябрмæ кæй аргъæвта, уыцы растадтæ, фæлæ уый ницы баххуыс кодта ирæттæн – Хуссар Ирыстонмæ декабры мæйы æрвыст æрцыд сæрмагонд куынæггæнæг экспедици. Округон комитет æмбæрста, кæй йын нæ уыд комкоммæ хæстæн сдзуапп кæнæн. «Махæн зын нæ уыд ардæм æрбацæуæг меньшевикты ныхмæ тох, æгæрстæмæй сæ бынтондæр скуынæг кæнын – афтæ æмбарын кодтой ирæттæ большевикон партийы Централон Комитетмæ æрвыст Меморандумы. – Махæн вазыгджындæр уыд сæ фæсауæрцон тыхты фарст. Мах базыдтам меньшевикты плæнттæ. Уыдон æрбацыдысты мах спровокаци кæнынмæ, æмæ нæ хæсты цæхæры батъыссынмæ, кæцы хæсты сæ бындуронæй ныфс уыд йæ кæронбæттæны фæстиуæгон уæлахизæй æмæ æгæрстæмæй, сæ удхæссæг кæмæй уыдтой, уыцы Хуссар Ирыстоны фæстаг адæймаджы онг скуынæг кæнынæй, кæцы хъуыддаг уæдмæ сарæзтой Ахалцихы уезды бирæ тæтæйраг хъæутæн.
Геноцидæй уæд фервæзтысты хæст ма ‘руадзын, уæвæг хæцæнгæрзтæ бам-бæхсын æмæ тыхæйисджытæ кæй домдтой, уыцы Растады къухдариуæггæнджы-ты цæгатмæ арвитыны уынаффæйы фæрцы.
Фæлæ уый бирæ нæ ахаста. Документтæ фæрсгæйæ æмæ фактæ æрæмных кæнгæйæ нæй гæнæн æмæ ма ахъуыды кæнай, Хуссар Ирыстонмæ ахасты уыцы провокацийы гуырдзиаг меньшевикты æмæ уæрæсейаг большевикты кавказаг къухдариуæгады архайдтытæ æмразыгонд кæй уыдысты, ууыл.
1920 азы Сырх Æфсад Цæгат Кавказ куы бацахста, уæд Гуырдзыстон бацархайдта хæстон тыхты фæрцы æфцгуытыл ахизæнтæ сæхгæнын, æмæ Хуcсар Ирыстоны Уæрæcейæ фæхицæн кæныныл. Уый расайдта адæмы знæтдзинад, ирæттæ æрцахстой, цæгатмæ ахизæн æфцгуыты рæбын Ручъы зылды хицауад æмæ милицийы комиссары.
Æмæ уæд деникинон æфсадыл кæронмæ фæуæлахизмæ дæр нæ банхъæлмæ кæсгæйæ, Кавказы крайком сарæзта Хуссар-Ирыстойнаг революцион комитет. Фæскавказы уыцы фыццаг ревком, цыма разæй фæуынмæ тырнгæйæ, Гуырдзыстоны æфсады къух кæдæм не ’ххæст, Хуссар Ирыстоны уыцы кæмтты расидт советон хицауад.
Цæгаты уæвæг, хуссарæй рацæугæ чи уыд, Сырх Æфсадмæ службæ кæнынмæ чи бацыд, уыцы растадонтæй Дзæуджыхъæуы тагъдыл арæзт æрцыд Хуссар-Ирыстойнаг бригадæ. Ничи йæ æмбæхста, уыцы бригадæйæ кæй хъуамæ спайда кодтаиккой, «æрцæуинаг чи уыд, уыцы меньшевиктимæ революцион тохы». Æмæ ничи радта ахæм фарст: гуырдзиаг меньшевиктимæ хæст цæмæн æвæрдтой ирæттыл? Чизоны дзуапп агурын хъуыд, уынаффæтæ чи хаста, уыцы æмбæлтты номхыгъды? Куыдфæндыйæ дæр уый уыд Кавказаг крайком, Орджоникидзе, Сталин.
Цымыдисон у, Ручъы зылды советон хицауад расидт кæй æрцыд 6 майы Хуссар-Ирыстойнаг ревкомы рабадты – Кавказаг крайкомы минæвæрттæ Моцонелидзе æмæ Девдорианийы доклады фæстæ, кæцытæ æрцыдысты ахæм бардзырдимæ. Уыцы рæстæджы большевикон Мæскуыйы та цыдысты баныхæстæ æлгъыстаджы меньшевиктимæ æмæ 1920 азы 7 майы англисæгтæ сæ къух кæуыл систой, уыцы Гуырдзыстон аразы сабырадон бадзырд Советон Уæрæсеимæ.
1920 азы гуырдзиаг бабырст æмæ геноциды цаутæ бамбарын æмæ сын саргъгæнæн ис æрмæстдæр Кавказы сæрыл æхсæндунеон тохы фæлгæтты, æмæ фыццаграды, Фæскавказы импери раздахыны фæдыл большевикты программæйы контексты. Меньшевиктимæ бадзырды фæстæ ревком дæр, расидтæрцæуæг советон хицауад дæр æмæ революцион бригадæ дæр иу рацъыккæй æвзæрын кæнынц лæмбынæг ахъуыдыгонд планы экспозицийы фæдыл арф хъуыды.
Къæппæг скуыста: меньшевиктæ æнхъæлмæ кастысты æрмæстдæр æфсонмæ, цæмæй Хуссар Ирыстоны зæххæмвæз скæной, ирæттæ та, кæнæ хъуамæ ацæуой, кæнæ ныццагъды уой сæ райгуырæн бæстæ хъахъхъæнгæйæ – фыццæгтæн асæтдзæн сæ дæндаг, уыдонимæ æнцондæр уыдзæн дзурæн; дыккæгтæ ссæрибар кæндзысты территори, дунеон историйы цъус адæмтæ нæ бабын, мыййаг.
Советон Уæрæсейы скондмæ бацæугæйæ Ирыстон нал райстаид уымæй комкоммæ æххуыс – уый нысан кодтаид Гуырдзыстонимæ бадзырд фехалын. Йæ сыхæгтимæ конфликты ныссæдзæг, æнæфарсхæцæг æмæ рахау-бахауаг Гуырдзыстонæн та æндæр гæнæн нал уыд, цæмæй сразы уа ныхмæлæууæгимæ æмæ суа рог амæттаг. Цауты трагикон уæгъдидондзинадæй хи бахизыны теоретикон фадат аххæссыд æрмæстдæр майы æмбисы онг. Уæрæсеимæ бадзырд бафыссыны фæстæ коммæгæс ирæттæ æрурæдтой растад æмæ бардзырдмæ гæсгæ хъахъхъæнын райдыдтой æфцгуытыл ахизæнты нейтралон фадгуыты. Фæлæ уый куыд хъуамæ бабыхстаиккой Тифлисы? 1920 азы 15 майы гуырдзиаг æфсад абырста размæ, ногæй æфцгуытыл ахизæнтæ сæхгæныныл бацархайгæйæ.
17 майы Тифлисмæ æрвыстæрцæуæг, Уæрæсейы фæсарæйнаг хъуыддæгты наркомы сæрдар Г. Чичерины нотæйы домдæуы, цæмæй гуырдзиаг æфсæдтæ аконд æрцæуой Ирыстонæй, Мæскуыйы хъуыды дзы равдисгæйæ: «Мах афтæ нымайæм, Ирыстоны кæй хъуамæ уа, цахæм хицауад æй хъæуы, ахæм. Ирыстоны хъуыддæгты Гуырдзыстон йæхи кæй хæццæ кæны, уымæн ницы хуызы ис срастгæнæн, æмæ нымад цæуы æцæгæлон бæстæйы мидæггагон хъуыддæгты хи хæццæ кæныныл».
Гуырдзыйы министр дзуапп радта «Гуырдзыстоны сконды нæй Хуссар Ирыстон, æмæ Гуырдзыстоны уæвæг ирон цæрæн пункттæ сты Тифлисы губернийы Гуры уезды», цыма «æппæт уыцы районты уæвынад кæны гуырдзиаг администраци, демократон хицауиуæгады бынæттон органты хуызы», æмæ, дам, «махæн æмбæрстгонд нæу уæ æнæбындур фыстæг советон хицауиуæгады сæрыл, кæцы хицауад цыма уæвынад кæны Гуырдзыстоны кæцыдæр провинцийы». Афтæ ма ирæтты хъæппæрис баныхæстæ райдайын æмæ уæрæсейаг фæндон æхсæны лæджы хуызы балæууын дæр ницæмæ æрдардæуыд.
25 майы гуырдзиаг æфсæдтæ кæй сног кодтой, уыцы размæбырст æмæ Хуссарирыстойнаг бригадæйы чи службæ кодта, уыцы растадонты бинонтæ скуынæг кæнын æмæ сын сæ хæдзæрттæ басудзын ирон растадæн байста сабырадон равзæрст. Дзæуджыхъæуы дислокацигонд чи уыд, æмæ бæрæг аххосæгтæм гæсгæ хуссармæ арвитæн кæмæн нæ уыд, уыцы бригадæйы салдæттæ барвæндонæй ныууагътой се службæ æмæ сæхи аппæрстой сæ бинонты фервæзын кæнынмæ. 1920 азы 7 июны растадонтæ бацахстой Цхинвал. Дыккаг бон митингы расидтæуыд советон хицауад æмæ фæндон рахастой Хуссар Ирыстоны Советон Уæрæсейы скондмæ айсыны тыххæй.
Талф-тулфæй Азербайджанимæ сабырадон бадзырд ацаразгæйæ Гуырдзыстон фæфылдæр кодта, Хуссар Ирыстоны йын цы æфсæдтæ уыд, уыдоны ног æфсæддон хæйттæй, кæцытæ ссæрибар сты азербайджанаг фронтæй. Ирыстонмæ генералон абырст адæмон гвардийы командир Джугъели æмæ æфсады командæгæнæг Кониашвилийы сæргълæудæй райдыдта 12 июны.
Афон у ахæм фарст радтынæн: кæд бамбæрстой ирон адæм, æниу æй бамбæрстой – ногæй та сæ кæй ауæй кодтой, уый? 1919 азы гуырдзиаг схемæ ногæй куы сфæлхатчындæуыд, уæд ирон растадонтæ тагъд, æппынкъаддæр 1920 азы июны мæйы фыццаг декадæйы бамбæрстой, Ирыстонæй та кæй спайда кодтой æцæгæлон политикон хъазты æмæ сæхи бакодтой хъысмæты æвджид. Уыцы æмбарынад документалонæй бафидар кæнын хауы фæстæдæрмæ. Иу къуырийы дæргъы гуырдзиаг æфсæдты æгъатыр размæбырст, адæмы массон æгъдауæй цæгъдын æмæ судзыны рæстæг аивгъуыдта, ныфс сын кæмæй æвæрдтой, уыцы æххуысмæ æнхъæлмæ кæсгæйæ, ца-лынмæ Хуссар-Ирыстойнаг округон комитет Мæскуымæ телтæ æрвыста, кæй сæ ауæй кодтой, уый тыххæй, уæдмæ. Уый тыххæй, крайком 6 майы кæй бафидар кодта йæ марты мæйы бардзырд советон хицауад расидыны тыххæй, ныфс кæй æвæрдта Гуырдзыстоны растады Ирыстоны фарс рахæцынæй. Уый тыххæй, Тифлисæй ацæугæ æмæ Дзæуджыхъæуы æрбадгæ «крайонтæ» ныхдуртæ кæй æвæрдтой, цæгатæй чи хъуамæ фæзындаид, уыцы æххуысæн. Тел æрвыст æрцыд æрмæстдæр 18 июны – гæнæн ис уымæн æмæ нырма хъуамæ бахаудаид, большевикты Кавказаг крайком кæуыл нæ контроль кодта, уыцы телеграфмæ.
Ирыстоны хуссар хайы скуынæг кæныны проект, кæцы нæ рауад 1919 азы, ныр, æппынфæстаг, скуыста. Кæй ауæй кодтой, уыцы Хуссар Ирыстон цæгæлхъывдæй, йæ туг йе стæг цæгатæй йæ атонгæйæ ауагътой знаджы хъуыры.
БЗАРТЫ Руслан, профессор
Уыдзæн ма
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.