Анахарсис – авд куырыхонæй сæ иу

Скиф Анахарсис нымад цæуы дунейы авд куырыхонæй сæ иуыл. Уый цардис нæ дуджы агъоммæ фæндзæм æнусы. Йæ фыд Гнур, йæ фыды фыд Лик æмæ уый фыд Скаргапиф уыдысты скифаг паддзæхтæ. Грецимæ, Афинтæм æрыгонæй æрцæугæйæ, уый бафæндыд номдзыд философ, Рагон Грецийы авд куырыхонæй сæ иу, политик, закъæттыл кусæг, поэт Солонимæ сæмбæлын. Уыцы фембæлды тыххæй «историйы фыд» Геродот афтæ зæгъы: «Æрцыдис Солоны хæдзармæ æмæ цагъартæй сæ иуæн бамбарын кодта, цæмæй хæдзары хицауæн зæгъа, Анахарсис æм кæй æрцыд, цæмæй йæ фена, æмæ кæд гæнæн ис, уæд суа йæ хæлар æмæ йæ уазæг. Солон уый куы фехъуыста, уæд цагъары рарвыста ахæм ныхæстимæ: хæлæртты хуыздæрæн бацагурынц сæхимæ, райгуырæн бæстæйы. Фæлæ Анахарсис нæ фæтыхст æмæ загъта, Солон растдæр ис йæхимæ, йæ райгуырæн бæстæйы, æмæ уæдæ цæуылнæ хъуамæ ссара йæхицæн хæлар? Йæ дзырдарæхстдзинадыл ын бадис кодта Солон, бауагъта йæ хæдзармæ æмæ ссис йæ хуыздæр хæлар.

Солон уарзта йæ закъæттæй æппæлын æмæ йын уæд иуахæмы Анахарсис зæгъы: «Мæнмæ гæсгæ алы закъон дæр у хæлуарæджы тыны хуызæн, лæмæгъ чи у, уый дзы стыхсдзæнис, тыхджын та йæ тонгæ акæндзæнис».

Зындгонд сты Анахарсисы ахæм зындгонд куыстытæ, куыд «Медокмæ», «Аннонмæ» (философтæ), «Афинæгтæм», «Паддзахы фыртмæ» «Крезмæ», (Лидийы паддзахмæ), афтæ ма 800 æмдзæвгæйы, кæцытæ фыст сты скифты сгуыхтдзинæдтыл.

Йæ философон идеятыл æнцой кодтой æмæ сæ дарддæр кодтой бердзенаг стоиктæ æмæ киниктæ. Сæ философон ахуырады бындур дæр уыдысты Анахарсисы философон куыстытæ. Йæ философон идеятæ дарддæргæнæн уыд китайаг философ Лао дæр.

Анахарсис стыр аргъ кодта йæ фыдæлтæ æмæ йæ райгуырæн зæхх Скифийæн. Уыдон фидар хæст уыдысты се ‘гъдæуттыл æмæ кæд Грецимæ æввахс цардысты, уæддæр сын се ‘гъдæуттæ уыдысты æцæгæлон. Греци та, кæй зæгъын æй хъæуы, уыд размæдзыд бæстæ æмæ Анахарсис йæ фыдæлты зæхмæ куы æрбаздæхт, уæд æй фæндыд уыцы æгъдæуттæ йæ адæмы царды ныббиноныг кæнын. Фæлæ уыцы бафæлвæрдтæн æнтыст нæ уыд. Уый нæ, фæлæ  ма ссис, цы йæ фæндыд саразын, уый амæттаг  –  йе ‘фсымæры къухæй мард æрцыд.

Уый фæдыл Геродот зæгъы: «Скифæгтæ се ‘гъдæуттыл хæцынц фидар. Сæ фарсмæ денджызы былыл сты бердзенаг горæттæ – Ольвия, Херсонес, Танаис, фæлæ бердзенаг æгъдæуттæ райсын скифты нæ фæнды. Уыдис æрмæстдæр иу скифаг паддзах, кæцыйы зæрдæмæ фæцыд бердзенаг цард. Уый хуыдтой Анахарсис. Уый уыдис Грецийы, ныхас кодта куырыхонтимæ, йæ зондджын хъуыдытæй дисы æппæрста Солонæн йæхи дæр. Скифимæ æрбаздæхгæйæ, уый дарддæр куывта бердзенаг хуыцæуттæн бердзенаг æгъдаумæ гæсгæ. Уый куы фæфиппайдтой скифтæ, уæд æй амардтой».

Анахарсисæн йæ хъуыдытæ цыбыр æмæ мидисджын кæй уыдысты, уымæ гæсгæ скифаг æмбисæндтæ популярон уыдысты антикон Грецийы. Йæ хъуыдытæй йын сæ куыстыты пайда кодтой бердзенаг куырыхонтæ. Киниктæ æмæ стоикты философон ахуырады бындур уыдысты Анахарсисы философон куыстытæ.

Бирæ куырыхон хъуыдытæ баззад Анахарсисæй. Уый дзырдта, зæгъгæ, диссаг у, Элладæйы ерыс кæнынц фæлтæрд адæймæгтæ, тæрхон та сын кæнынц æвæлтæрд адæймæгтæ. Фарст – «Кæцы наутæ æдасдæр сты?» – йæн дзуапп радта: «Донбылмæ кæй раластой, уыдон». «Адæймаджы уыцы иурæстæджы хорз дæр æмæ æвзæр дæр цы ис?», – зæгъгæ, ахæм фарстæн дзуапп радта: «æвзаг». Бирæ мæнг хæлæрттæй, уый хуыздæрыл нымадта, иу æцæг хæлары. Базары та нымадта, адæм кæ-рæдзийы кæм сайынц, ахæм бынатыл.

Ис ын ахæм зондамындтытæ, куыд амондыл ма æууæнд; хæдзары къонайæн аргъ кæн; уром де ‘взаг; хистæрæн йæ карæн кад кæн; кæстæрæн дæ карæй зонд амон; рæстдзинады сæрыл дæлдзиныг дæр быхс æмæ бирæ æндæртæ.

Анахарсис æрæмысыд якорь æмæ æлыгкуыстгæнæг цалх.

Нæ номдзыд фыдæлы ном хæссы республикон централон библиотекæ.