Гаглойты Зинæйыл ацы бонты сæххæст уыдаид 100 азы
Уæзгæ уыд ирон этнографийы зонады рæзтмæ йæ бавæрд. Йæ бирæнымæц куыстыты, активон æхсæнадон политикон архайды тыххæй уый уарзтой æмæ йын стыр аргъ кодтой йæ коллегæтæ, йæ раттæг адæм.
27 ноябры 100 азы сæххæст уыдаид Хуссар Ирыстоны зонадон интеллигенцийы зынгæ минæвар, номдзыд ахуыргонд-этнограф, историон зонæдты доктор, Хуссар Ирыстоны зонад-иртасæн институты этнографийы хайады сæргълæууæг, Республикæ Хуссар Ирыстоны зонады сгуыхт архайæг Гаглойты Зинаидæ Дауыты чызгыл.
1940 азы Цхинвалы дыккæгæм астæуккаг скъола сыгъзæрин майданимæ каст фæуыны фæстæ Зинæ бацыд Тбилисы паддзахадон университеты филологон факультетмæ. Фæлæ æвзонг чызгæн хæсты уæззау азты æнцон нæ уыд æцæгæлон горæты цæрын, ахуыр кæнын æмæ 1942 азы йæхи раивын кодта Хуссар Ирыстоны педагогон институты филологон факультетмæ. Иттæг хорз бæрæггæнæнтимæ каст фæцис институт æмæ марксизм-ленинизмы кафедрæйы кусын райдыдта лаборанткæйæ. 1946 азы Зинæйы, куыд курдиатджын специалист, афтæ, институты разамынад арвыста Тбилисмæ И. А. Джавахишвилийы номыл историйы, археологийы æмæ этнографийы институты аспирантурæмæ. Уым ахуыр кæнгæйæ, ирон курдиатджын чызг профессор Г. С. Читаяйы разамындæй зæрдæргъæвдæй бавнæлдта этнографи ахуыр кæнынмæ æмæ йын цыбыр рæстæгмæ уыдис иттæг хорз æнтыстытæ.
Аспирантурæ каст фæуыны фæстæ Гаглойты Зинæ уыдис зонадон кусæг Хуссар Ирыстоны паддзахадон музейы. 1952 азы йæ фæхуыдтой Хуссар Ирыстоны зонад-иртасæн институтмæ, фæкуыста дзы дæс æмæ ссæдз азæй фылдæр. Кусын райдыдта кæстæр зонадон кусæгæй æмæ ссис институты хайады сæргълæууæг, зонæдты доктор, профессор.
Гаглойты Зинæйæн йæ зонадон интерестæ уыдысты бирæвæрсыг æмæ парахат. Уый бирæ куыстытæ ныффыста хæдзарадон æмæ материалон культурæйы, æхсæнадон æмæ бинонты цардуаджы тыххæй. Йæ куыстыты ‘хсæн ис ирон зонады æмæ культурæйы зындгонд минæвæртты этнографион бынты тыххæй иртæстытæ, монографи Уанеты З. Н-йы æмæ æндæрты тыххæй дæр.
Зинæйы фæллæйтты ирдæй æвдыст æрцыд ирæтты хæдзарадон архайд ивгъуыд дуджы, иртасы ирæтты зæхмæ зилыны культурæ, бæрæг кæны ирон царды рагон гуырæнтæ, социалон экономикон рæзты фæндæгтæ æмæ æрдзон-уæлдæфон уавæр.
Фос дарыны тыххæй цы куыстытæ ныффыста, уым Гаглойты Зинæ бæлвырд иртасы зымæгон æмæ сæрдыгон хизæнуæтты, дарæнты куыст фæхуыздæр кæныны мадзæлттæ æмæ æндæр ахæмтæ.
Ирæтты материалон культурæйы тыххæй Гаглойты Зинæйæн цы куыстытæ ис, уыдоны ирдæй æвдыст цæуынц ирон хæдзары мидæвæрд æмæ цардуагон æгъдæутты бындурон ахастдзинæдтæ. Хъæздыг иртасæн куыстытæ йæм ис национ уæлæдарæсы тыххæй. Ахуыргонд уæрæх пайда кæны хъæздыг æрмæджытæй, кæцытæ хорз фадат дæттынц ирон адæмы ивгъуыд цардыуаг сахуыр кæнынæн, стæй йæ историон æмæ этнокультурон бастдзинæдтæ Кавказы цæрæг æндæр адæмтимæ. Йæ куыстытæй иуы дзырд цæуы ирæтты æрмгуыстыл — къуымбилгуыст, хъæдгуыст æмæ згъæргуыстыл.
Фæлæ уæддæр Зинæйы иртасæн куыстыты сæйраг бынат ахсынц ирон адæмы социалон æмæ бинонты цардуаджы фарстытæ. Ирæтты хæстæджыты структурæйы стыр бынат ахсы патроним (хиуæтты æнцой балæууын). Ацы темæйыл уый фыццаг ныффыста монографи «Очерктæ ирæтты этнографийæ» æмæ уый фæстæ та докторон диссертаци «Ирæтты патроним». Бинонты цардуаджы тыххæй ма ныффыста «Ирон æрвадæлтæ», «Бинонты æхсæнад ирæттæм», «Бинонтæ-хæстæджыты къордтæ ирæттæм» æмæ æндæртæ.
Зынгæ ахуыргонд бирæ иртасæн куыстытæ ныффыста ирæтты динон табуйы фæдыл. Суанг ма аспирантурæйы куы ахуыр кодта, уæд райдыдта иртасын ирæтты иууыл стырдæр бæрæгбон — Ногбон. Уый раргом кодта ацы Стырбоны мидис æмæ æгъдæуттæ, йæ рагзаманон гуырæнтæ. Ацы куыст та ссис йæ кандидатон диссертаци 1953 азы.
Сæрмагондæй, Гаглойты Зинæ ныффыста ирæттæм марды æгъдæутты тыххæй, сæ равзæрд, бирæ рæтты цæрдхъом кæй сты, уымæн йæ аххосæгтæ. Ирæтты монон культурæйы тыххæй фыст куыстытæй бирæтæн ис практикон здæхт. Цæвиттон, 1967 азы уый рауагъта брошюрæ «Ирæтты динуырнындзинæдтæ æмæ уыдон ныхмæ тохы амæлттæ».
Гаглойты Зинæ интенсивонæй куыста ирон-гуырдзиаг этнографион параллелтæ иртасыныл бинонтæ æмæ æхсæнадон царды къабазы. Бæлвырд кæны, зæгъгæ, ирæттæн гуырдзиаг хæххон адæмимæ суайнæгтæ, рацъæгтæ, хевсуйрæгтæ æмæ æндæртимæ комкоммæ бастдзинæдтæ кæй уыд, стæй сæ географион æрдз æмæ социалон-экономикон рæзты æмвæзад æмхуызон кæй уыд, уымæ гæсгæ гæнæн уыд, æмæ сæм фæзындаид иухуызон æгъдæуттæ æмæ стырбонтæ.
Бирæ тыхтæ бахардз кодта ахуыргонд Хуссар Ирыстоны этнографион атлас саразынæн. Иттæг ахсджиаг æмæ вазыгджын куыст!
Бирæ куыст бакодта Цæгат æмæ Хуссар Ирыстоны номдзыд адæймæгтæ Хетæгкаты Къостайы, Абайты Васойы, Тугъанты Махарбеджы, стæй культурæйы æмæ зонады æндæр хъуыстгонд архайджыты этнографион бынтæ ирасыныл. Фæлæ Гаглойты Зинæ бæлвырд иртасæн куыст ныффыста ирон зындгонд историк, Хуссар Ирыстоны историон зонæдты бындурæвæрæг, историон зонæдты доктор, Гуырдзыстоны зонæдты сгуыхт архайæг Уанеты Захары тыххæй. Уый Захары равдыста куыд курдиатджын ахуыргонд æмæ стыр æхсæнадон архайæг, куыд адæймаджы рæсугъд æмæ цардбæллон миниуджытæй хайджын адæймаг, куыд æрыгон ахуыргæндты хъомылгæнæг æмæ зондамонæг.
Йæ зонадон архайд куы райдыдта, уæдæй фæстæмæ Зинæ æвæллайгæйæ архайдта алыгъуызон стыр æмæ бæрнон æмбырдты, конференциты, раныхас-иу кодта ахсджиаг фарстытыл, архайдта æппæтцæдисон зонадон сесситы æмæ симпозиумты.
1964 азы Мæскуыйы цыд æвдæм дунеон конгресс антропологийæ æмæ этнографион зонæдтæй. Уым Гаглойты Зинæйы доклад ирæттæм хæстæг къорды арæзты тыххæй сæвзæрын кодта стыр цымыдис конгрессы архайджытæм æмæ йæ ратæлмац кодтой англисаг æвзагмæ.
Гаглойты Зинæ арæх рецензитæ фыста ног этнографион литературæйы тыххæй, мыхуыры-иу исты зонадон куыст куы фæзынд, уæд. Йæ зонадон амынддзинæдтæ æмæ рецензитæ мыхуыргонд цыдысты алыгъуызон зонадон журналты, стæй фæсарæнты дæр.
Гаглойты Зинæ бацæттæ кодта дæсгай æрыгон курдиатджын ахуыргæндты. Уый консультацитæ кодта, канд ирон æрыгон ахуыргæндтæн нæ, фæлæ ма æндæр нациты минæвæрттæн дæр (гуырдзиæгтæн, абхазæгтæн, дагестайнæгтæн, уырыссæгтæн). Алы хатт дæр бæстон æмæ лæмбынæг рецензитæ æмæ амынддзинæдтæ лæвæрдта, зонады бæрзæндтæ басгарынмæ чи тырныдта, уыцы ахуыргæндтæн. Зинæ оппонент уыдис Мæхæмæтты А. Х. æмæ Тотраты В. Къ-йы кандидатон диссертацитæн æмæ Цыбырты Людвигы докторон диссертацийæн. Тынг арæх-иу уыд æндæртæн дæр кадидатон æмæ докторон диссертациты оппонент.
Уыцы стыр æхсæнадон-зонадон хæс Гаглойты Зинæ æххæст кодта æнтысгæйæ, кæддæриддæр квалификациджын рецензитæ дæтгæйæ. Дæргъвæтин рæстæг уыдис этнографийæ æмæ археологийæ кандидатон æмæ докторон диссертацитæ хъахъхъæныны Гуырдзыстоны зонæдты академийы сæрмагонд ахуыргæндты Советы уæнг. 1977 азы та йæ бакодтой Гуырдзыстоны зонæдты академийы президиумы этнографион къамисы советмæ æмæ уым дæр архайдта активонæй. Зинæ ирд æвдисæн уыд, Гуырдзыстоны зонадон æхсæнад ын цы стыр аргъ кодтой йæ диссаджы æвидигæ курдиатæн æмæ зонадон фæллæйт-тæн, йæ бирæвæрсыг зонындзинæдтæн.
Гаглойты Зинæ хауы, ныртæккæ Хуссар Ирыстоны университет сæрыстыр кæмæй у, ахæм ахуыргæндтæм. Аспирантурæ каст куы фæцис, уæд Хуссар Ирыстоны музейы кусгæйæ, университеты каст сæрмагонд курс «Ирыстоны истори». Уый фæстæ Зинæйы æрбахуыдтой университеты историон факультетмæ паддзахадон фæлварæнты къамисы сæрдарæй. Æмæ уыцы бæрзонд бынаты дæр æнтыстджынæй æххæст кодта йæ хæстæ.
Гаглойты Зинæйы бирæ зонадон фæллæйттæн стыр аргъ скодтой канд Ирыстоны нæ, фæлæ ма Гуырдзыстоны, æнæхъæн ССР Цæдисы зонадон æхсæнад æмæ фæсарæнты дæр. Гаглойты Зинаидæ нымад уыд Кавказы хуыздæр этнографтæй сæ иуыл. Уый бæрæг уыд йæ бирæ алыгъуызон хæрзиуджытæй æмæ кады гæххæттытæй.
Гаглойты Зинæйы цардвæндагыл цæст ахæсгæйæ, æнæмæнг ахъуыды кæндзынæ: йæ цард уыд рæсугъд æмæ мидисджын, йæ æвæллайгæ куыст та — адæмы хæрзиуæгæн, æмæ йын йæ ном нæ зæрдыл дардзыстæм.
БЕСТАУТЫ Валя
