20 азы сæххæст Хуссар Ирыстоны нырыккон историйы зæрдылдарæн бон – 2004 азы 19-æм августыл. Уыцы бон Тлиахъанайы бæрзæндты æрцыдысты карз тохтæ. Уый адæмы мысынады баззад «2004 азы хæст»-æй. Уыцы рæстæджы хъуыды дæр ничи акодтаид, 2004 азы сæрдыгон мæйты трагикон цауты фæстæ та кæй уыдзæн 2008 азы тугкалæн хæст, ууыл.
Гуырдзиаг-ирон дæргъвæтин ныхмæлæуд фæкарздæр ис 2003 азы кæрон æмæ 2004 азы райдианы. Уæд Гуырдзыстоны сырæзт Шеварднадзейы ныхмæ коалици Михаил Саакашвили, Нино Бурджанадзе æмæ Зураб Жванияйы сæргълæудæй. Гуырдзыстоны фидæны президент уыцы рæстæджы дæр хицæн кодта йæ агрессивон риторикæйæ æмæ цыбыр рæстæгмæ «территориалон æнæхъæндзинад» сæндидзын кæнынæй ныфсæвæрдтытæй. Хуссар Ирыстоны ныхмæ йæ фыццаг провокаци сарæзта конфликты зонæйы, цалынмæ уавæр цæхгæр нæ фендыгъддæр, уæдмæ. Уый, бар нæ ракургæйæ, сфæнд кодта рæстæгмæ оккупацигонд территори, Леуахигомы хъæутæм бацæуын. Æнæхонгæ уазæджы фæстæмæ аздæхтой. Уыцы аз ма Саакашвилийы цардæмбал Сандра Рулофс гуырдзиаг политиктимæ, куыд Гуры губернатор Михаил Карели, Гига Угулава, кæцы фæстдæр ссис Тбилисы мэр æмæ æндæртимæ бафæлвæрдта гуырдзиаг хъæутæм Цхинвалыл æрбацæуынмæ, фæлæ йын дзы ницы рауад. Гуырдзиаг журналистты бирæнымæц камерæтимæ гуырдзиаг «æнæхонгæ уазджыты» горæтмæ æрбахизæны, ТЭК-ы районы æрурæдтой хуссарирыстойнаг барадхъахъхъæнæг органты кусджытæ. Дыууæ фарсы ‘рдыгæй дæр бирæнымæц гæрзифтонг адæм хынцгæйæ, уавæр, гæнæн уыд, æмæ рахызтаид ныхмæлæудмæ. Инциденты районмæ ацыд Хуссар Ирыстоны Паддзахадон æдасдзинады комитеты уæды сæрдар Æлборты Олег, кæцы фæсæтдæр фæмард теракты. Уый уæзданæй бамбарын кодта «уазджытæн», зæгъгæ, сæ горæтмæ нæ бауадздзысты, цахæмфæнды спектаклтæ дæр ма æвдисой, уæддæр. Фæлæ провокацион акци аразджытæ ууыл не ‘рлæууыдысты, æмæ Сандра Рулофс æмæ иннæтæ вертолетыл бацыдысты оккупацигонд территоритæм. Уымæй дарддæр ма изæры уыдон бафæлвæрдтой фæстæмæ Цхинвалыл рацæуынмæ, фæлæ та сæ фæндæй ницы рауад. Хуссарирыстойнаг тыхон структурæты кусджытæ баурæдтой колоннæйы æмæ Паддзахадон Æдасдзинады комитеты хайадмæ бакодтой Карели æмæ Угулавайы. Уыдоны бахъуыд æмбарынгæнæнтæ ныффыссын. Гуырдзиаг информацийы фæрæзтæ фыстой, зæгъгæ, нын ирон «хъæддæгтæ» фæхъыг кодтой нæ фыццаг рæсугъд ледийы æмæ йæ нæ бауагътой бацæуын сабырадон миссиимæ.
Йæ ныгуылæйнаг уынаффæгæнджыты амындтытæм хъусгæйæ, Саакашвили аскъуыддзаг кодта «гуманитарон штурмы» тактикæйæ спайда кæнын. Æвзонг республикæйæн сорганизаци кодта экономикон æмæ базарадон блокадæ, цæмæй фæныллæгдæр уыдаид цæрджыты цардуагон æмвæзад æмæ афтæмæй рацыдаиккой РХИ-йы легитимон хицауады ныхмæ. Уый фæстæ та райдыдтой Саакашвилийы популистон сидтытæ «ирон æмæ абхазаг æфсымæртæм». Сæ телеканалты фæзындысты ирон æвзагыл алæвæрдтæ, уыцы нымæцы фæсивæдæн хиирхæфсæн проекттæ, кæцытæ здæхт уыдысты Хуссар Ирыстоны цæрджыты асайынмæ æмæ сæ йæхирдæм раздахынмæ. 2004 азы уалдзæджы гуырдзиаг хицауад арæзта алыгъуызон «пиар-акцитæ». Ирон хъæутæм ластой хъацæнтæ æмæ сæ тыххæй хъардтой цæрджытæн. Уæд Саакашвилийы, æгæрыстæмæй, ирæттæ схуыдтой Сасукашвили дæр. Хуссарирыстойнаг цæрджытæн лæварæй дæттой балцæгтæ Сау денджызы былмæ, лæвар сын кодтой компьютертæ, чингуытæ, хæлцадон продукттæ. Гуырдзыстоны хицауад сæрхъæн Саакашвилийы сæргълæудæй æнхъæлдта, зæгъгæ, афтæмæй Хуссар Ирыстоны «йæ сабырадон хъæбысы» ныххуыдуг кæндзæн, фæлæ…
Саакашвили куы бамбæрста йæ «сабырадон акцитæй» ницы рауайдзæн, уæд æрæвнæлдта хæстон штурм цæттæ кæнынмæ. 2004 азы 31-æм майы уавæр фæкарздæр. Саакашвилийы къухты æнцонтæй бафтыд Аслан Абашидзейы асургæйæ, Аджарийы байсын æмæ сфæнд кодта Хуссар Ирыстоны проблемæйæн дæр кæрон скæнын. Эргнеты цы базар уыд, уый, июны æмбисы Гуырдзыстоны хицауад зæххимæ сæмвæз кодта, цыран базар кодтой гуырдзиаг æмæ ирон амалиуæггæнджытæ. Уыцы иурæстæджы провокацитæ райдыдтой уæрæсейаг æмæ ирон фидауынгæнджыты ныхмæ.
8-æм июлы райсомæй раджы, Уанаты хъæумæ æрбацæуæг Гуырдзыстоны мидхъуыддæгты министрады дæлхæйтты 39 адæймагæн ирон лæппутæ сæ хæцæнгæрзтæ байстой, æркодтой сæ Цхинвалмæ æмæ сæ сæ зоныгуылтыл æрлæууын кодтой Театралон фæзуаты. Гуырдзиæгтæн хæсгонд уыд, цæмæй æрæхгæдтаиккой Джер æмæ Дменисы ‘хсæн фæндаг.
2004 азы 4 августы Хуссар Ирыстонмæ гуырдзиаг-ирон конфликты зонæмæ æрцыд уæрæсейаг делегаци, УФ-йы Паддзахадон Думæйы ХПÆ-йы хъуыддæгты фæдыл комитеты сæрдар Андрей Кокошины сæргълæудæй. Делегацийы сконды ма фида-уынгæнæг тыхты машинæтыл уыдысты Цæгат Ирыстон æмæ Гуырдзыстоны минæвæрттæ. Сарабукъы хъæуы цур, 16.35 сахатыл уыдон бахаудтой æхстыты бын. Делегацийы уæнгтæ иууылдæр рагæппытæ кодтой машинæтæй æмæ бамбæхстысты къутæрты. Уый фæдыл УФ-йы Фæсарæйнаг хъуыддæгты министрад Гуырдзыстонæн расидт протест æмæ æрдомдта гуырдзиаг фарсæй, цæмæй ауадзой фæдагурæн куыстытæ.
9-æм августæй 10-æм августмæ æхсæвы Цхинвал æмæ ирон хъæуты гуырдзиæгтæ æхстой минометтæй, æхстытæ нæ банцадысты фондз сахатæй фылдæры бæрц. Фæзындысты фыццаг цæфтæ æмæ мæрдтæ. Республикон рынчындоны медперсоналы бахъуыд тагъдыл сынтæджытæ æмæ рынчынты ныккæндмæ ныххæссын. Уырдæм-иу æрбакодтой æвгъæддон сылгоймæгты æмæ ноггуырдты дæр.
12-æм августы æхсæвы гуырдзиаг хæстонтæ æхстой Цхинвал æмæ Цхинвалы районы хъæуты, кæцыйы фæстиуæгæн фæмард æртæ адæймаджы, 26 адæймаджы та фесты цæфтæ. Гуырдзиаг фарс аххосджын кæны уæрæсейаг фидауынгæнæг тыхты, зæгъгæ, уыдон хæцынц ирæтты æвварс. Афтæ бонæй-бонмæ уавæр æндыгъддæр кодта, бонæй-бон тынгдæр кодтой æхстытæ. 12-æм августы Ныгуылæн Гуырдзыстоны уæлæмхас мидæггагон æфсæдты дæлхæйттæ сæ фæндаг ракодтой Хуссар Ирыстонмæ æмæ конфликты зонæйы уавæр тынг скарз. Тбилисмæ æрцыд УФ-йы Фæсарæйнаг хъуыддæгты министры фыццаг хæдивæг Валерий Лощинин, æмæ сæрмагонд хæслæвæрдты фæдыл минæвар Лев Миронов. Изæры та æрбацыдысты Цхинвалмæ. 13-æм августы Цхинвалы уагъд æрцыд Æмхæццæ-контролон къамисы рабадт, цыран бадзырдтой æхстытæ æруромыны тыххæй. Гуырдзыстоны парламент та уынаффæ рахаста, цæмæй конфликты зонæйæ раконд æрцæуой уæрæсейаг фидауынгæнджытæ æмæ дзы баконд æрцæуа дунеон фидауынгæнæг тыхты контингент.
Æмхæццæ контролон тыхтыл командæгæнæг, инæлар-майор Святослав Набздоров фехъусын кодта, зæгъгæ, уæвынад кæны цахæмдæр «æртыккаг тых», кæцы спровокаци кæны æмæ уый фæстæ æхстытæ сытынг вæййынц. Уыимæ, Тбилисы «æртыккаг тыхыл» нымайынц цæгаткавказаг бархионты. Æцæгæй та провокацитæ арæзтой Гуырдзыстоны мидхъуыддæгты министрады сæрмагонд дæлхæйттæ сæ министр Иракли Окруашвилийы сæргълæудæй.
19-æм августмæ æхсæвы горæты ныгуылæн арæнтæм æрбацыд колоннæ, цыран уыд 40 автомашинæ хæцæнгæрзтимæ. Уыцы бон, райсомæй раджы, гуырдзиаг спецназонтæ танкæты, уæззау артиллери æмæ РСЗО «Град»-ы æххуысы руаджы штурмæй систой Тлиахъанайы стратегион бæрзæндтæ. Афтæ ма ацы операцийы хайад истой элитон гуырдзиаг дæлхæйтты хæстонтæ. Гуырдзыстоны мидхъуыддæгты министр Иракли Окруашвилийы ныхæстæм гæсгæ, хæстон операцийы рæстæджы амардтой аст хъазахъхъаджы – уæрæсейаг æмбæстаджы. Фæлæ кадрты фенын кодтой æрмæстдæр иу адæймаджы. Уый хъазахъхъаг нæ уыд, фæлæ – дзауаг ирон лæппу Санахъоты Геннади, кæцы гуырдзиæгтæм бахауд уацары, кæй фæцæф, уый фæстиуæгæн. Фыдмитæ фæкæныны фæстæ йæ амардтой æмæ йыл скодтой хъазахъхъаджы формæ сæ фыдракæнды фæдтæ бамбæхсыны нысанæн. Афтæмæй уыдон дунейæн фенын кодтой, зæгъгæ, ирæттæн æххуыс кæнынц хъазахъхъæгтæ.
Тлиахъанайы бæрзæндтæн уыд стратегион нысаниуæг. Ацы районыл цæуы фæндаг Дзаумæ æмæ гуырдзиæгтæ сфæнд кодтой Дзауыл Транскамы фæндаг æрæхгæнын, цæмæй Хуссар Ирыстонæн бастдзинад мауал уыдаид Уæрæсеимæ. Боны дыккаг хайы Тлиахъанайы бæрзæндтæ фæстæмæ байстой ирон хъæбатыр лæппутæ. Афтæ фæсыкк сты Гуырдзыстоны къухдариуæгады фæндтæ. 19-æм августы Тбилисы телеканалы информацимæ гæсгæ, Тлиахъанайы бæрзæндтæ байсыныл тохты гуырдзиæгтæй фæмард 30 адæймаджы бæрц. Гуырдзиаг «сахъгуырдтæ» сæ фæстæ ныууагътой бирæ хæцæнгæрзтæ, афтæмæй æгады лыгъд кодтой Хуссар Ирыстоны зæххæй.
«Хуссар Ирыстоны хæстон операцийы нæ афицерты æнæнтыстдзинад ис уый мидæг, æмæ уыдон æфсæддон ахуырад кæй райстой уæрæсейаг æфсæддон ахуыргæнæндæтты æмæ академиты. Уымæ гæсгæ мах хъуамæ æххæстæй рахизæм ныгуылæйнаг бæстæты æфсæддон ахуыргæнæндæттæм æмæ академитæм», – фехъусын кодта Саакашвили 28-æм августы. Æмбæлон хатдзæгтæ сарæзтой америкæйæгтæ дæр. 2005 азы уалдзæджы райдыдта америкæйаг ног программæ Гуырдзыстоны гарзджын тыхты бацæттæ кæныны тыххæй.
Уæдæ, йæ рох кæнын нæ хъæуы, 2004 азы 19-æм августы Гуырдзыстон кæй бахъавыд уæрæхмасштабон хæст расидынмæ, фæлæ уæддæр Уæрæсейы руаджы йæ тугмондаг фæндтæ йæ хъуыры фæбадтысты.
Банысан кæнын ма хъæуы уый дæр, æмæ Гуырдзыстонæн нæдæр цæсгом ис æмæ нæдæр мораль, уымæн æмæ дыууæ уæрæхмасштабон бабырстытæ дæр уыдысты Олимпион хъæзтыты рæстæджы. 2004 азы августы – Афинты æмæ 2008 азы та – Пекины Олимпион хъæзтыты рæстæджы. Рагон традицимæ гæсгæ, Олимпион хъæзтыты рæстæджы хæстытæ æрлæууынц, фæлæ гуырдзыйы разамынад уыйас тугмондаг сты æмæ ацы ахсджиаг традици дæр ницæмæ æрдардтой. Хуссарирыстойнаг адæммæ та разæй æнхъæлмæ кастысты 2008 азы августы тугуарæн хæсты æбуалгъ цаутæ…
ДЖИОТЫ Екатеринæ
