Уанеты Захары номыл РХИ-йы зонадон-иртасæн институты ауагъдæуыд зонадон семинар. Мадзалы райдиан зонадон-иртасæн институты директоры хæдивæг Къæбысты Мария банысан кодта, зæгъгæ, зонадон семинартæ хъуамæ цæуой системонæй, уымæн æмæ уый руаджы фадат уыдзæн зонадон кусджыты æрæмбырд уæвынæн дæр æмæ ахæм семинарты руаджы адæм базондзысты, зонадон-иртасæн институты кæй ис ахæм бæрзондкъласон специалисттæ куыд Хъазиты Мелитон, Тыбылты Инал, Плиты Серго, Бязырты Аллæ, Битарты Зойæ, Абайты Зарæ æмæ æнд.
«Адæм хъуамæ зоной, зонадон-иртасæн институты цы куыст æхсиды. Цы зонадон куыстытæ кæнæм, уыдон куы ничи уына, куы ничи сæ зона æмæ сæ куы ничи кæса, уæд ничи зондзæн, чи сыл фыдæбон кæны, уыдоны дæр æмæ цæуыл бафыдæбон кодтой, уый дæр», – загъта Къæбысты Мария.
Дарддæр раныхас кодта Ирыстоны фысджыты цæдисы æмсæрдар Хъазиты Мелитон. Уый банысан кодта ивгъуыд азы ирон литературæйы историйы хайады æнтыстджын куыст.
«Фарон ирон литературæйы историйы хайадæн хорз, хъæздыг аз уыдис, уымæн æмæ-иу нын семинартæ дæр уыдис, зындгонд фысджытæн нысан кодтам сæ юбилейтæ, æмæ, кæй зæгъын æй хъæуы, се сфæлдыстадыл конференцитæ дæр арæзтам. Уый гыццыл хъуыддаг нæу. Уый хорз хъуыддаг у, фæлæ къухтæ ауадзын нæ хъæуы, уымæн æмæ хуыздæр куы кæны куыст, уæд адæймаджы фылдæр кусын фæфæнды æмæ зонгæ дæр фылдæр фæкæны.
Ныртæккæ цы дуджы тыххæй дзурæм, уым ирон литературæйыл бирæ æнамонд хабæрттæ æрцыд. Хорз хабæрттæ дзы бирæ уыд: революцийы фæстæ нæм хорз фысджытæ æрбацыд, Нигер, Беджызаты Чермен, Хъуылаты Созырыхъо, Фæрнион Къоста, Гæдиаты Цомахъ, Хъамбердиаты Мысост æмæ æндæртæ. Фæлæ уый фæстæ, 30-æм азы – Троцкизмы дуджы нæ фыдæбойнаджы сыхæгты аххосæй нæ интеллигенцийы минæвæрттæй, нæ фысджытæй бирæтæ бабын сты. Кæмæ-иу фæмæсты сты, уый-иу троцкист рахуыдтой æмæ-иу æй скуынæг кодтой. Уыцы азты рох кæнын нæ хъæуы. Мах сæ хъуамæ зонæм, уымæн æмæ уыцы хъуыддæгтæ уый фæстæ азты баурæдтой ирон аив литературæйы рæзт. Уый æнцон хъуыддаг нæу. Уыцы азты тыххæй дæр æмæ уый фæстæ азты хæстон поэзийы тыххæй дæр фыстой Æлборты Хадзы-Умар, Джыгкайты Шамил, Нафи. Абон мах уыцы уацмысты хъуамæ фæлгъаугæ дæр кæнæм, хъуамæ сæ зонгæ дæр кæнæм, æмæ ирон литературæ æцæгæй бæрзонд чи систа, уыдон хъуамæ адæмæн зонын кæнæм. Уымæн æмæ нæм ныртæккæ ахæм адæм райдыдта цæуын, æмæ сæ иронау дзурын нал фæнды. Æндæр æвзæгтæ нæ фæзонынц, афтæмæй сыл фæдзурынц æмæ уый худинаджы хъуыддаг у. Æндæр адæмты æвзаг куыдфæнды хорз зон, уæддæр дæхи мадæлон æвзаг куынæ зонай, уæд дыл чифæнды дæр бахуддзæнис. Æвзаг та æнæ аив литературæ нæ рæзы. Нæ абоны мадзал дæр уый тыххæй у», – загъта Хъазиты Мелитон.
Дарддæр раныхас кодта ирон литературæйы историйы хайады хистæр зонадон кусæг, филологон зонæдты кандидат Тыбылты Инал æмæ радзырдта, йæ зонадон куыстæн æрмæг æмбырд кæныны рæстæджы йæ къухы цы æрмæг бафтыд, уыдоны тыххæй.
«Уæды рæстæджы ирон адæмон интеллигенцийы минæвæрттæ тынг курдиатджын уыдысты. Фæлæ сæ 37-æм азты ныццагътой. Чи ма дзы баззад, уыдон куыд аирвæзтысты, уый дæр диссаг уыд. Ирон уацмыстæ чи фыста, уыдонæй алчи литературæйы специалист нæ уыд. Мæ мады фыд Санахъоты Георги 1935 азы каст фæцис Петербурджы Индустриалон институт æмæ райста хæлцадон-æхсырон кондадты инженеры дæсныйад. Куыста Хуссар Ирыстоны æхсыры заводы директоры хæдивæгæй. Уыцы иурæстæджы кодта мыхуыры куыст дæр – фыста радзырдтæ. 1964 азы Гаглойты Владимир цы радзырдты æмбырдгонд рауагъта, уырдæм бахаудтой ахæм фысджытæ, кæцытæн сæ сæйраг дæсныйад ирон литературæ нæ уыд. Уыдонæй чи инженер уыд, чи – дохтыр, æмæ а.д. Уыцы æмбырдгондмæ бахаудтой Гаглойты Рутен дæр, Тыбылты Алыксандр дæр.
Санахъоты Георгийæн дæр дзы æртæ радзырды ис. Георги ма уыд газет «Хурзæрин»-ы бындурæвæрджытæй сæ иу. Иу бон æм хæдзармæ НКВД-йæ бацыдысты. Куы йæ фæцæйкодтой, уæд йæ бинойнагмæ бадзырдта, мæ гæххæттытæм мын ма февнал, тагъд фездæхдзынæн, зæгъгæ, фæлæ уæдæй фæстæмæ лæг фесæфт», – банысан кодта Тыбылты Инал.
Тыбылы фырт загъта, зæгъгæ, «æвæццæгæн нæ адæмы дунескæнæг бирæ уарзы, æндæра махыл цы диссæгтæ æрцæуы, уыдон æндæр адæмтыл куы æрцыдаиккой, уæд куыд наци, афтæ фесæфтаиккой». Цæвиттонæн æрхаста Францийы фыццаг президент Шарль де Голлы ныхæстæ: «Абон Францийы 25 раззагон адæймаджы куы фесафæм, уæд куыд наци, афтæ Франци фесæфдзæн».
Иналы хъуыдымæ гæсгæ, нæ адæм та уыцы фыдæбойнаджы азтæй фæстæмæ ноджы размæ рацыдысты, райгуырдысты бирæ хорз курдиатджын фысджытæ.
Дарддæр йæ ныхас уыд 20-æм æнусы 20-30-æм азты ирон литературæйы процессыл æмæ истори æмæ теорийы проблемæтыл.
Тыбылты Инал радзырдта ирон литературæйы процессы вазыгджын проблемæты тыххæй дæр. Уый анализ сарæзта, уæды рæстæджы цы литературон æрмæджытæ рацыдысты мыхуыры, уыдонæн. Ахæмтæн, куыд Фæрнион Къостайы роман «Уаддымгæйы хъæлæба», Мамсыраты Дæбейы роман «Уæззау операци», йæ радзырд «Фыццаг къахдзæф» æмæ æндæртæн.
Загъта, зæгъгæ, 20-30-æм азты ирон советон литературæ фæногдæр ис, йæ размæцыды стыр къахдзæф сарæзта. Фæзындысты ахæм поэттæ, куыд Плиты Харитон, Дзесты Куыдзæг, Хъамбердиаты Мысост, Дзугаты Георги æмæ æндæртæ.
Банысан кодта уæды рæстæджы уацмысты нысаниуæг, ирон литературæйы дарддæры рæзтыл се ‘ндæвдад, ног жанры равзæрд æмæ ирон литературон къласикты уацмысты ног хъайтары роль. Радзырдта, дуг куыд ивта, афтæ адæмы зондахаст дæр куыд ивта, зæхкусæг адæммæ куыд æвзæрд социалистон дунеæмбарынад. Цæвиттонæн æрхаста, ивгъуыд æнусы 20-æм азты цаутыл фыст Гæдиаты Цомахъы зындгонд уацау «Фыдæлты намыс»-ы хъайтар Дæхцийы, йæ ахаст ног цардмæ куыд ивы.
Тыбылты Инал йæ доклады равдыста, 20-æм æнусы 20-30-æм азты ирон литературæ йæ рæзты ног фазæмæ кæй бахызт, уый.
Ирон литературæйы историйы хъысмæтскъуыддзаггæнæныл банымадта советон фысджыты фыццаг съезд. Уыцы съезды бæрæг æрцыдысты социалистон реализмы ахсджиаг принциптæ.
Ирон литературæйы сæйраг темæтæ уыдысты карз къласон тох ног царды æмæ ног цардарæзтады сæрыл æгъатыр тох.
Ирон фысджыты уацмысты дырысæй бæрæг уыдысты историйы, реализмы, гуманизмы ирд хуызтæ.
Доклады фæстæ мадзалы хайадисджытæ Тыбылты Иналмæ радтой фарстатæ дæр æмæ сын æмбæлонæй сдзуапп кодта.
ОСИАТЫ Индирæ
