Æнусты дæргъы Ирыстонæн цы бирæ ахуыргæндтæ лæггад кодтой, иууыл стырдæр хæрзты йын чи бацыдысты, уыдонæй уыдысты цардæмбæлттæ, стыр ахуыргæндтæ Николай Адольфы фырт Буш æмæ йæ цардæмбал Елизавета Александры чызг Буш. Уыдон Кавказмæ организаци кодтой зонадон балцтæ æмæ хайад райстой 18 экспедицийы. Фæлæ уæддæр иууыл тынгдæр сæ зæрдæмæ фæцыдис Хуссар Ирыстон æмæ Хуссар Ирыстонимæ та йæ зайæгойты дуне.

Ацы бонты 150 азы сæххæст зынгæ ахуыргонд-ботаник Николай Бушы райгуырдыл æмæ йæ банысан кодтой нæ горæты 5-æм астæуккаг скъолайы 10-æм æмæ 11-æм кълæсты ахуыргæнинæгтæ сæ ахуыргæнджытимæ.

Мадзал сорганизаци кодта скъолайы биологи æмæ химийы баиугæнды сæрдар Гæбæраты Екатеринæ.

Мадзалæн йæ нысан уыдис сывæллæтты райгуырæн бæстæмæ уарзондзинады æнкъарæнтыл хъомыл кæнын æмæ номдзыд ахуыргæндты лæггæдтæн аргъ кæнын.

Мадзалмæ æрбахуыдтой Хуссар Ирыстоны флорæ æмæ фаунæ иртасæг, «Хуссар Ирыстоны Сырх чиныг»-ы автор Къæбулты Зауыры.

Мадзалы райдианы скъолайы хъомыладон куысты фæдыл хайы сæргълæууæг-организатор Тедеты Ноннæ ахуыргæнинæгтæн цыбыртæй æрдзырдта зынгæ ахуыргæндты цард æмæ зонадон архайды тыххæй. Банысан кодта Николай Буш æмæ йæ цардæмбал Елизаветæ Бушы руаджы Дзауы районы Ерманы хъæуы кæй байгом стационарон хæххон зайæгойтæ ахуыргæнæн станц. Ацы ахуыргæндтæн Хуссар Ирыстон ссис æрмæст сæ зонадон архайды бынат нæ, фæлæ ма сæ царды иу хай дæр. Мадзалы дæр, зæгъгæ, уымæн рахуыдтам «Ног ссаргæ Райгуырæн бæстæ».

Ахуыргæнинæгтæн дæр сæ раныхасы мидис баст уыдис ахуыргæндты цард æмæ зонадон архайдимæ.

Ирыстонмæ уыдон фыццаг хатт æрцыдысты 1911 азы. Фæлæ дзы цы бирæ алыгъуызон зайæгойтæ зайы, уыдон иртасын райдыдтой 1928 азы. Дыууæ мæйы дæргъы уал уыдон зонгæ кодтой Ныгуылæн Хуссар Ирыстоны флорæимæ. Сæ хæс уыди уый мидæг, цæмæй угæрдæнты сахуыр кодтаиккой зианхæссæг кæрдæджытæ парахат кæныны аххосаг, уыимæ хосгæнæн кæрдæджытæ дæр сбæрæг кæнын. Фыццаг экспедицийы фæстиуджытæм гæсгæ, ахуыргæндтæ бацæттæ кодтой цалдæр сæрмагонд доклады. Мыхуыры рауагътой монографи «Хуссар Ирыстоны ботаникон иртасынад».

Ахуыргæндтæ лæмбынæг сахуыр кодтой Скæсæн Хуссар Ирыстоны флорæ дæр æмæ кæд сæ куыстытæ финансгонд нæ цыдысты, уæддæр сæхи хардзæй уагътой иртасæн куыстытæ. Афтæмæй рауагътой чиныг «Скæсæн Хуссар Ирыстоны зайæгойтæ æмæ сæ динамикæ».

Хуссар Ирыстоны ацы ахуыргæндтæ афтæ бирæ бауарзтой æмæ аскъуыддзаг кодтой, цæмæй æппæт сæ зонындзинæдтæ схæлар кæной ацы диссаджы рæсугъд зæххæн. 30-æм азты райдианы ахуыргæндтæ æрцыдысты ахæм хатдзæгмæ, зæгъгæ, Хуссар Ирыстоны флорæ комплексон æгъдауæй сахуыр кæныны тыххæй, æрмæст экспедицитæ фаг не сты. Æнæмæнг хъуыдис стационарон æгъдауæй иртасæн куыстытæ кæнын.  Уыцы нысанæн та равзæрстой бæрзонд хæххон хъæу Ерманы. Æмæ уый æнæхъуаджы нæ уыд. Ацы ран иу кæнынц цыппар комы, кæцытæй алкæ мæндæр ис йæхи микрофлорæ. Ардæм æввахс у Хъелы цад дæр. Афтæмæй 1936 азы кусын райдыдта Ерманы хæххон-угæрдæнон стационар. Ам æвæрд æрцыдысты метеоприбортæ боныгъæдмæ хъусдарыны тыххæй. Зонадон куыст кæнынæн сын рахицæн æрцыд зæххы фадыг. 1937 азы йæ стационары куыстой 12 адæймаджы. Зымæджы рай-дианы-иу ахуыргæндтæ ацыдысты Ленинградмæ, фæлæ цард стационары нæ нымæг кодта. Азæй-азмæ уымæн йæ архайд уæрæхдæр кодта. Райдыдтой нæ-мыгон культурæтæ культиваци кæныны фæдыл куыстытæ дæр. Ахуыргæнинæгты раныхæстæй бæрæг уыд, зындгонд ахуыр-гæндты царды истори сын цымы-дисон кæй уыд æмæ йæм сæхи хорз кæй бацæттæ кодтой.Цымыдисон уыд йæ раныхас Къæбулты Зауырæн дæр ахуыргонд æмкъæйттæ Бушты тыххæй.

«Буштæ, канд, стыр ахуыргæндтæ нæ уыдысты, фæлæ ма сын уыдис уарзæгой зæрдæтæ дæр. Уыдон кæрæдзи хорз бамбæрстой, нæ адæмимæ цардысты хæларæй. Уый фæбæрæг Стыр Фыдыбæстæйон хæсты фæстæ Николай Буш 72 аздзыдæй куы амард, уæд ын стационары кæрты цырт кæй сæвæрдтой, уымæй дæр. Амард, фæлæ йæ фæстæ нæ адæмæн ныууагъта хъæздыг зонадон бынтæ. Сарæзта Ирыстоны ботаникон картæтæ. Йæ ном хæссы зайæгойтæй иуы хуыз.

Хæсты азты рæстæджы куысты сæйраг хæс йæхимæ райста Елизавета Буш. Æрмæст 1942 азы йæ гербари фæфылдæр 621 зайæгойæ. Хæсты фæстæ стационары куыст зынгæ фæактивондæр. Æрвылаз дæр уырдæм цыдысты зонадон кусджытæ, аспиранттæ, студенттæ, ахуыргæндтæ ССР Цæдисы бирæ горæттæй. Ам Ерманы раконд æрцыд картофы 13 сорты. Æнтысгæйæ ма æрзайын кодтой къабускæ, булкъ, хъæдындз, цæхæра æмæ бирæ æндæр хуыз халсæрттæ.

Елизавета Буш куы амард, уæд стационарæн чи разамынд кодтаид, уый тыххæй бирæ дзырд цыд.  Уый лæвæрд æрцыд Гуырдзыстоны зонæдты академийы ботаникæйы институтмæ. Фæлæ фæстагмæ раууатмæ æрцыд, зонадон куыст дзы кæй нал цыдис, уый аххосæй. Советон Цæдисы ныппырхæй стационар бынтондæр рохуаты баззад. Æмæ абон кæд нал кусы, уæддæр дзы бирæ азты дæргъы чи фæкуыста, уыцы дыууæ адæймаджы – Елизавета æмæ Николайы нæмттæ баззадысты Ирыстоны историйы, нæ адæмы зæрдæты. Елизаветайы, ирон хæххон хъæуты цæрджытæ канд стыр ахуыргондæй – биологон зонæдты докторæй нæ зыдтой, фæлæ йæ сæйраджы-дæр зыдтой куыд хуымæтæг, хæларзæрдæ адæймаг, афтæ. Уыдон æм арæх цыдысты сæ зын сахаты сын зонд бацамонынмæ, баххуыс сын кæнынмæ. Бирæ азты дæргъы йе ‘нтысгæ зонадон куысты тыххæй уый хорзæхджын æрцыд Ленины орденæй, Кады нысаны орденæй æмæ 2 майданæй. Нæ горæты уынгтæй та сæ иу хæссы абон дæр сæ ном», – радзырдта Зауыр ахуыргæни-нæтæн.

Мадзалы ма раныхас кодтой æмæ сæ мысинæгтæ Бушты тыххæй радзырдтой скъолайы ахуыргæнджытæ Абайты Фатимæ æмæ Цхуырбаты Розæ.

Биологийы ахуыргæнæг Гæбæраты Екатеринæ та ахуыргæнинæгты бафæдзæхста, цæмæй уарзой сæ райгуырæн бæстæйы æрдз æмæ сæ чизоны фидæны искæмæ фæзына стационар ногæй сæндидзын кæныны бæллиц.

Ахуыргæндтæн-Буштæн зынаргъ уыд ирон адæмы аивадон культурæ дæр. Уыдон хъæубæсты цæрджытимæ иумæ хайад истой, цы хъазтизæртæ иу сарæзтой, уыдоны. Уымæ гæсгæ ахуыргæнинæгтæ бацæттæ кодтой чысыл концертон программæ æмæ йæ рахастой мадзалмæ æрбацæуджыты размæ.

Мадзал ахæм цымыдисон кæй рауад, уый тыххæй ахуыргæнджытæн, ахуыргæнинæгтæн æмæ мадзалмæ æрбацæуджытæн бузныг загъта скъолайы директор Туаты Мадинæ.

БЕСТАУТЫ Валя

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.