Ахсджиаг чиныг

Дæс азы дæргъы стыр куыст бачындæуыд Хуссар Ирыстоны «Сырх чиныг» бацæттæ кæныныл. Уый æрæджы мыхуыры рацыд æмæ йын уагъд æрцыд презентаци ахуыргæндты хайадистæй. Бацæттæ йæ кодта РХИ-йы Паддзахадон æвæрд хъæды директоры хæдивæг, биологон зонæдты кандидат Къæбулты Зауыр. Йæ бацæттæ кæнынмæ ма сæ хайбавæрд бахастой ЦИПУ æмæ Сочийы национ парчы зонадон кусджытæ. Профессор Кокойты Таймураз, Къæбулты Зауырæн йæхи фырт – биологон зонæдты кандидат Къæбулты Алан, биолог Габаты Владимир, Геологи, геодези, картографи, экологи æмæ æрдзæй пайдакæнынады комитеты сæргълæууæг Бестауты Бала.

Чиныгмæ хаст æрцыдысты, сæфынæй тас кæмæн у, ахæм зайæгойтæ æмæ цæрæгойты тыххæй æрмæджытæ.

Чиныджы автор куыд амоны, афтæмæй: «1950 азмæ Ирыстоны кæмтты уыд æнæвнæлд хъæдтæ, цæугæдæттæ йедзаг уыдысты кæсæгтæй. Æнæ контролæй, алыгъуызон хъæстæ химикаттæй пайдагæнгæйæ кæсаг ахст кæй цыд, уый аххосæй цæугæдæтты кæсаг раихсыд. Цалдæр азы дæргъы Паддзахадон æвæрд хъæдыл нæхæдæг кæй нал контрол кодтам, уый та нæ æркодта уымæ, æмæ нæ хъæдты иуæй-иу сырдтæ сцъус сты», – зæгъы Къæбулты Зауыр.

Автор чиныджы куыд амоны, афтæмæй Хуссар Ирыстоны хъæдты иууыл стæмдæр цæрæгойтæ чи сты, уыдон нымæцмæ хауынц кавказаг уæздан (благородный) саг, сычъи æмæ тæрхъус. Уæздан саг уæвы Чысыл Леуахийы комы æмæ афтыд Ленингоры районмæ дæр. Къæбулты Зауыры нымадмæ гæсгæ, гуырдзиаг-ирон конфликты агъоммæ сагты нымæц махмæ уыд 125-мæ ‘ввахс. Уый фæстæ тобæгонд хъæды территори Гуырдзыстоны къухты кæй уыд, уымæ гæсгæ йæ хъысмæт никæмæн уыд ахсджиаг æмæ ма дзы нæ хъæдты аззад иугæйттæ. Абоны бон сæ нымæц у 60-мæ æввахс.

Ахуыргондты хъуыдымæ гæсгæ, цæрæгойты ахæм парахатгонд хуыз, куыд тæрхъус, ссис стæм цæрæгой нæ фаунæйæн. Чиныджы фыссынц, раздæр Хуссар Ирыстоны территорийыл парахатгонд сычъийы мыккаг фæстагмæ æгъатырæй куынæг кæй цыд, уымæ гæсгæ сцъус сты, æмæ уый дæр хаст æрцыд Сырх чиныгмæ. Чиныгмæ ма хаст æрцыд ахæм сырд дæр, куыд морæгъуыз арс. Уый дæр бæрæг фæкъаддæр нæ хъæдты.

Чиныджы уæлдай цымыдисон сты бæлæсты æмæ зайæгойты фæдыл дзы цы æрмæджытæ ис, уыдон. Дендрологы хъуыдымæ гæсгæ, ис ахæм бæлас – гагадыргъ заз, кæцы зайы 1780 азæй нырмæ Дзауы районы Жриайы хъæуы. Ацы рагон бæлæсты къам ис Санкт-Петербурджы этнографион музейы дæр. Чиныджы фыстæуы, ахæм бæлæстæ махмæ ныртæккæ хæрз цъус кæй систы.

Ахуыргæндты хъусдард ма здæхт æрцыд арсы æхсæры фесæфтмæ дæр. Ацы бæласы бæрзæнд вæййы 30 метры бæрц. Бæласы мыггаджы ацы зынаргъ æмæ стæм хуыз зайы дурджын хæххон къуылдымтыл. Стæм зайæгойты нымæцмæ бахаудта понтийаг фугæ – æппынæдзух цъæх къутæр.

Сырх чиныгмæ хаст æрцыдысты бындзытæ дæр, ахуыргонд-иртасæг куыд фыссы, афтæмæй ма дæсгай азты размæ дæр сæрдыгон рæстæг бындзытæй бамбæхсæн дæр никуы уыд. Алы хæдзары дæр уыд сæ ныхмæ фæрæзтæ, æмæ уæддæр уыдон ницы æххуыс уыдысты бындзыты нымæцы ныхмæ. Уыцы факты фæдыл, фыццаг бакастæй хъæуы цин кæнын, фæлæ ахуыргонд куыд амоны, афтæмæй бындзыты нымæц фæкъаддæримæ, фæкъаддæр горæттаг зæрватыччыты нымæц дæр.

Сырх чиныгмæ хаст æрцыд æмæ фесафыны къахыл лæуд у хъæндил-саг æмæ кавказаг скорпион дæр. Ахуыргæндтæ куыд амонынц, афтæмæй ма скорпионыл фембæлæн ис æрмæстдæр Згъудеры уæлмæрды территорийыл.

Ноджыдæр бирæ цымыдисон цаутæ базонæн ис Ирыстоны флорæ æмæ фаунæйы тыххæй ацы Сырх чиныгæй.

Уазæгты Марфа