1999 азы 17-æм ноябры ЮНЕСКО-йы Генералон конференци 21-æм февраль расидт мадæлон æвзаджы дунеон бонæй. 2000 азæй фæстæмæ æрвылаз дæр 21-æм февраль нысан цæуы мадæлон æвзаджы дунеон бæрæгбонæй. Ацы бон æвзæрст æрцыд 1952 азы 21-æм февралы Даккайы, ныртæккæ Бангладешы столицæйы, цы цаутæ æрцыд, уыдоны мысынæн. Уыцы бон полицийæгты къухæй фæмард сты студенттæ, сæ мадæлон æвзаг бенгали бахъахъхъæныны тыххæй демонстрацийы хайадисджытæ, кæцытæ домдтой ацы æвзаг бæстæйы паддзахадон æвзæгтæй сæ иуыл банымайын.
Бæрæгбон сфидар кæныны нысан уыд дунейы æвзæгты, культурон алыгъуызондзинад æмæ бирææвзагондзинад бахъахъхъæнын. Специалисттæ куыд нысан кæнынц, уымæ гæсгæ æвзаг у иу кæнæ иннæ адæмы материалон æмæ монон бынтæ бахъахъхъæныны æмæ рæзты иууыл егъаудæр инструмент. Алы æвзаг дæр у хæдбындур æмæ æвдисы адæмы менталитет æмæ æгъдæуттæ. ЮНЕСКО-йы генералон директор К.Мацуура банысан кодта: «Ахæм стыр хъусдард цæмæн цæуы здæхт мадæлон æвзагмæ? Уымæн æмæ æвзæгтæ сты адæймагады сфæлдыстады æнæсфæлхатгæнгæ цæстæнгас æппæт йæ алыгъуызондзинады. Куыд коммуникациты, æнкъарынады, хъуыдыкæнынады инструмент, афтæ ма æвзаг у ивгъуыды, ныры æмæ фидæны ‘хсæн бастдзинады æвдисæг».
Специалисттæ нымайынц, зæгъгæ, цæмæй æвзаг цæра, уый тыххæй йыл хъуамæ дзура æппынкъаддæрæй 100 мин адæймаджы. Æппæт рæстæджыты дæр æвзæгтæ æвзæрыдысты, уæвынад кодтой, фæлæ-иу уый фæстæ амардысты, бирæ хатт-иу, æгæрыстæмæй сæ фæстæ фæд дæр нæ ныууагътой, афтæмæй. Фæлæ раздæр ацы процесс, ныртæккæ куыд тагъд цæуы, афтæ никуы цыд. ЮНЕСКО-йы бæрæггæнæнтæм гæсгæ, дунейы 6 мин æвзагæй гæнæн ис æмæ æввахс сæдæ азы фесæфа се ‘мбис. Фесæфынæй тас кæцы æвзæгтæн у, уыдон нымæцмæ ЮНЕСКО бахаста ирон æвзаджы дæр æмæ уымæй катайдзинад расайдта Ирыстоны цæгаты æмæ хуссары интеллигенцийы минæвæрттæм. Ирон æвзаг бахъахъ-хъæныны темæйыл дискусстæ уагъд цæуынц æппынæдзух, ирон филологтæ фæдисы дзæнгæрджытæ цæгъдынц, мадæлон æвзаджы позицитæ сфидардæр кæныны тыххæй æнæаргъæвгæ мадзæлттæ райсыны фæдыл. Æниу, афтæ куы зæгъæм, зæгъгæ, ацы здæхты паддзахады ‘рдыгæй ницы арæзт цæуы, уæд уый раст нæ уыдзæн. Хуссар Ирыстоны ист æрцыд паддзахадон бирææмгъуыдон программæ ирон æвзаг бахъахъхъæныны æмæ рæзты тыххæй, цыран хынцыд æрцыд мадзæлтты комплекс мадæлон æвзаджы позицитæ сфидардæр кæныны тыххæй, уыцы нымæцы дзырдуæттæ бакусын, ирон æвзагæй методикон æмæ ахуырадон чингуытæ саразын æмæ сæ мыхуыры рауадзын, фыдыбæстæйон истори, Нарты эпос, мифологи ахуыр кæнын.
Паддзахадон программæмæ гæсгæ мыхуыры цæуынц мадæлон æвзагыл сывæллæтты чингуытæ, кæцытæ стыр æххуыс кæнынц сывæллæтты цæхæрадæтты хъомылгæнджытæн, сывæллæттæн мадæлон æвзаг базоныны тыххæй. Ныры онг нæ республикæйы скъолайы кары агъоммæйы уагдæттæн нæ уыд ирон æвзаджы рæзты фæдыл программæтæ, методикон чингуытæ. Уыимæ сывæллон чысылæй хъуамæ хъуыды кæнын зона æмæ дзура мадæлон æвзагыл. Куыст цæуы ирон æвзагæй скъолатæн чингуытæ бакусыныл дæр. Банысан кæнын мæ фæнды, ирон æвзаджы рæзты тыххæй скъолайы кары агъоммæйы уагдæттæн чингуытæ бакусыныл æмæ сæ рауадзыныл стыр куыст кæй бакодта профессор Битарты Зоя. Ацы сылгоймагмæ уыйас тых куыд разынд æмæ йæ къухдариуæгадæй 30 чиныгæй фылдæр мыхуыр æрцæуа, уый стыр диссаг у, арæх ын фæхъуыды кæнын йæ куыстфæразондзинады тыххæй. Ныридæгæн ацы чингуытæн хорз фæстиуджытæ ис нæ республикæйы скъолайы кары агъоммæйы уагдæтты куысты. Æрæджы мын ме ‘мкусæг Гуыцмæзты Евелинæ афтæ радзырдта, цæвиттон йæ чызджы чысыл чызг Амагайæн чиныгæй сырдты æмæ цæрæгойты нывтæ уынын кодта æмæ йын амыдта сæ нæмттæ дæр. «Пыл ын слон куы схуыдтон, уæд мæм æрбакаст æмæ мын уайдзæфгæнгæ афтæ, зæгъгæ, дам, уый слон нæу, фæлæ пыл у». Уый чысыл цæвиттон у, фæлæ дарддæр дæр сывæллæтты цæхæрадæтты афтæ куыст куы цæуа, уæд ын сомбоны уыдзæн ноджы хуыздæр фæстиуджытæ.
Адæймаг йæ царды фыццаг бонтæй фæстæмæ хъусы йе ‘ввахс адæймæгты ныхас – мад, фыд, нанатæ æмæ бабаты ныхас æмæ сын йæхимæ æлвасы сæ хъæлæсты интонаци. Сывæллон дзурын куынæ ма фæзоны, уæддæр хъæлæстæм гæсгæ базоны æввахс æмæ зынаргъ адæймæгты. Йæ райгуырдæй фæстæмæ сывæллонæн хъуамæ бауырнын кæнай, мадæлон æвзаг нацийы исбон кæй у, уый. Адæм æнæхъуаджы куынæ дзурынц, зæгъгæ, æнæ зонадæй гæнæн ис фæцæрын, фæлæ æнæ мадæлон æвзаг нæй гæнæн. Мадæлон æвзаг чи нæ уарзы, мадæлон æвзаг кæй нæ хъæуы, уый у Хуыцауæй æлгъыст адæймаг. Уымæн æмæ мадæлон æвзагыл зæрдæ сивын нысан кæны Фы-дыбæстæ, ныййарæджы нæ уарзын. Адæмы зæрдæ у æвзаг, æвзаджы зæрдæ та – дзырд. Раргом сæ кодта ирон адæмы аккаг фырт, стыр ахуыргонд, ирон æвзагиртасæг Абайты Васо «Ирон æзаджы историон-этимологон дзырдуат»-ы. Уый афтæ загъта: «Ирон æвзаг у, хъуыдыйы æмæ æнкъарæнты тæккæ лыстæгдæр æмæ уæздандæр фæзилæнтæ равдисынмæ чи арæхсы, ахæм æнæаипп, рæвдз æмæ коммæгæс хотых». Цавæр хатдзæгтæ скæнæн ис ацы ныхæстæй? Абайты Васойы ныхæстæ иттæг бæлвырдæй зынынц Хетæгкаты Къостайы «Ирон фæндыр»-ы. Уым Къоста цы хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ снывæста, уыдон дунейы стыр æвзæгтæм дæр нæ комынц тæлмац кæнын.
Ирон æвзаджы рæзтæн фæахъаз, 2003 азы 15-май официалонæй ирон æвзаг æмæ литературæйы бонæй расидт кæй æрцыд æмæ уæдæй фæстæмæ ацы бон цытджын æгъдауæй нысан кæй цæуы куыд Цæгаты, афтæ Хуссар Ирыстоны, уый дæр. 15-æм майæ суанг мæйы кæронмæ Ирыстоны алы къуымтæй ирон дзырд фæхъуысы уæлдай рæсугъддæрæй, уыцы бонты нын уæлдай зынаргъдæр свæййы нæ мадæлон æвзаг, фæлæ уый дæр фаг нæу ирон æвзаджы рæзтæн. Скъолаты ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуыр-гæнджыты æмæ ахуыргæнинæгты бар-æнæбары бахъæуы мадæлон æвзаджы бæрæгбон цытджын æгъдауæй банысан кæнын. Кæй зæгъын æй хъæуы, ацы хъуыддаг хуыздæрæрдæм æндавы ирон æвзаджы рæзтыл æмæ сывæллæттæн мадæлон æвзаджы ад, уарзт банкъарын кæныныл. Банысан кæнын мæ фæнды уый дæр, афтæ куы уаид æмæ Ирыстоны цæргæйæ, мадæлон æвзаг чи нæ зоны, уыдоны куыстмæ дæр макуыдæм исой æмæ ахуырмæ дæр, уæд бæрæг фæхуыздæр уаид мадæлон æвзаджы рæзт. Æз æнхъæл дæн, æмæ тæтæры тæтæйраг æвзаг куынæ зонай, уæд нæдæр аттестат райсдзынæ, нæдæр уæлдæр ахуырмæ бацæудзынæ. Уымæ гæсгæ сæ мадæлон æвзагæй уæрæхæй пайда кæнынц. Цалынмæ махмæ, Ирыстоны дæр, ахæм вазыгджын æмæ бæрнон цæстæй не ‘ркæсой ацы ахсджиаг фарстмæ, уæдмæ хъуыддагæй ницы рауайдзæн. Цæгат Ирыстоны скъолатæй сæ иуы ирон æвзаджы ахуыргæнæгæй кусы мæ зонгæ сылгоймаг. Æрæджы йыл амæблдтæн æмæ йæ афарстон ирон æвзаджы уавæры тыххæй. Уый мын афтæ сдзуапп кодта, зæгъгæ, не скъолайы ирон æвзаджы уроктæ дих сты дыууæ къордыл, ома, ирон сывæллæттæ æмæ уырыссаг сывæллæттыл. Фæлæ уырыссаг сывæллæтты къордмæ сæхи ныффыссын кæнынц ирон сывæллæттæ дæр, цæмæй æмбæлонæй ма ахуыр кæной сæ мадæлон æвзаг. Дзæуджыхъæуы уынгты фæцæйцæугæйæ, æнæрахатгæ нæ фæуыдзынæ, уынгты ауыгъдæй цы банертæ сты, уыдоны, ома уырыссаг дзырдтæ ирон æвзагмæ тæлмацæй. Раст цыма фæса-рæйнаг бæстæйы цæрæг ирон адæмæн амонынц уыцы банерты руаджы сæ мадæлон æвзаджы хуымæтæджы дзырдтæ, афтæ мæм фæкаст. Ацы хъуыддаг мæм тынг худинаг фæкаст. Ау, мадæлон æвзаджы хуымæтæджы дзырдтæ ма зонай, уый стыр худинаг у. Мæнмæ гæсгæ, ирон æвзаджы рæзты тыххæй ацы метод раст нæу. Уый æндæр адæмтæм худæгау дæр фæкæсдзæн, стæй йæ куы базоной, уæд фæхудинаг уыдзыстæм. Чизоны ма æндæр бæстæты дæр ахæм методтæй амонынц сæ мадæлон æвзаг, фæлæ йæ уæд искуы фехъуыстаиккам.
Егъау куыст бакæнын хъæуы национ идейæ фæбæрзонддæр кæныны тыххæй. Ирон адæммæ национ идейя ис тынг ныллæг æмвæзадыл. Уый тыххæй йæ рæстæджы фыста ирон адæмы номдзыд фырт Джыккайты Шамиль дæр. «Нырма нын национ миниуджытæ кæй нæй, нæ бæллæхтæ дæр иууылдæр уырдыгæй æвзæрынц. Мах, куыд кæсаг, хæфс æмæ цъиусур, афтæ нæхи ивазæм хицæн фæрстæм. Национ идейæ бæрзонд æмвæзадыл ис гуырдзиæгтæм». Раст у Шамиль. Абон Гуырдзыстон æмæ Уæрæсейы ‘хсæн ахастытæ кæд нывыл нал сты, уæддæр Уæрæсейы сценæтæй райхъуысы гуырдзиаг ныхас. Гуырдзиаг зарæггæнджытæ Сосо Павлиашвили æмæ Тамара Гвердцителийæн ахæм концерт нæ уыдзæн æмæ уыдон гуырдзиагау цыдæр ныхæстæ ма зæгъой сценæйæ. Уæдæ, знæгтæм дæр бафæзминагæй цы ис, уымæй сæ хъуамæ бафæзмæм. «Иры Стыр ныхас»-ы хъæуы уæхскуæзæй бакусын, науæд нæхицæн дзæгъæлы ныфсытæ æвæргæйæ, фесафдзыстæм сыгъзæрин рæстæг æмæ та йыл уый фæстæ фæсмон кæндзыстæм.
Цалынмæ нæ мадæлон æвзаг цæра, уæдмæ цæрдзæн нæ Райгуырæн бæстæ Ирыстон дæр. Джусойты Нафи мадæлон æвзаджы тыххæй афтæ загъта: «Йæ национ æвзагæн аргъ кæнын нæ, йæ цæрæнбонты тыххæй кувын чи нæ зоны, уыцы адæмæн рæсугъд фидæн никуы уыдзæн. Уый историйы нырыккон фыдæвзарæнты иу ахæмы нал зондзæн йæ цин, йæ хъыг, йæ фæндиæгтæ йæ мадæлон æвзагыл нывыл нымайын Хуыцау æмæ Дунейы раз. Ацы æнамонддзинады фæстæ та дзы фæлидздзæн йæ фыдæлты фарн æмæ намыс. Уыд рæсугъд номдзыд курдиатджын адæмыхатт æмæ нал ис. Миты фæзгъæрау – уалдзыгон бон атадис иннæ адæмыхæттыты ‘хсæн, фесæфт…». Хуыцау ирон адæмы бахизæд ахæм бæллæхæй. Хуыцау зæгъæд, æмæ нæ алчидæр цы бамбара мадæлон æвзагæн авгау æрхауынæй кæй хъуамæ тæрсæм, уыцы æцæгдзинад, уæлдайдæр та ирон æвзаг цы уæззаудзинæдты бахауд, уый хынцгæйæ.
Джиоты Екатеринæ
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.