Ирон адæмæн æнусты дæргъы æнæфæцудгæ уыдысты се `гъдау, се `фсарм, сæ фыдæлты фарн. Æрмæстдæр уыдонмæ гæсгæ арæзтой сæ цард. Уыцы æгъдæуттæ уыдысты рæстдзинад æмæ æргомдзинады бындурыл цардæн йæхицæй цæугæ. Хъуыдыгонд дзы уыдысты алы адæйма-джы хæстæ æмæ бартæ дæр.
Абон та ахæм рæстæг у æмæ хъуамæ арф ныхъхъуыды кæнæм нæ фидæныл. Бацархайæм, куыд бахъахъхъæнæм нæ ирон удварн, нæ ирон миддуне, нæ ирон æгъдау, уаг æмæ æфсарм.
Нæ фидæнæн цы бындур æвæрæм, уымæн та аразæн ис, æрмæстдæр нæ фыдæлтæ сæ цардарæзт, сæ удварн æмæ миддуне куыд арæзтой, уый раиртасгæйæ. Абон нæ ныхасы сæр, нæ катай систы нæ фæсивæдæй сæ иуæй-иуты уагахаст, сæхи куыд дарынц, уыдæттæ. Нæ рæстæг вазыгджын у, бирæ проблемæтæ сæвзæрыд нæ разы, бирæ нæ саразын хъæуы, цæмæй нæ цард йæ гаччы æрбада. Фæлæ уæддæр нæ сæйраг аудинаг фæсивæд сты. Æгъдауджын, æнæниз æмæ хорз ахуыр кæстæртæ кæмæн нæ вæййы, уыдонæн сæ сомбон бæллиццаг никуы вæййы. Раст куы зæгъæм, уæд нæ фæсивæды фылдæр хай раст фæндагыл лæуд сты. Æмæ хистæр фæлтæр уыдонæй стыр ныфс æвæрынц. Фæлæ сусæггаг нæу, кæй нæм ис ахæмтæ дæр æмæ царды раст фæндагæй чи фæиппæрд. Зын дуджы цæрæм, бирæтæн нæй куысты бынæттæ, зæххы куыстмæ дæр сæ астæу нал тасы, æндæра ма акæсæм фæйнæрдæм, нæ быдыртæ куыд скъутæр сты. Горæты алкæмæн куыст кæм разыны, æмæ сæ рæстæг цы фæкæной, уый нæ фæзонынц. Æмæ цадæггай бахауынц нозты уацары. Нал фæхъуыды кæнынц сæ фæстиуджытыл. Ферох сæ вæййынц бинонтæ дæр æмæ царды раздæры рухс бæллицтæ дæр.
Нæлгоймæгты ‘хсæн цы фыдракæндтæ æрцæуы, уыдонæн сæ фылдæр вæййынц нозты аххосæй. Иууыл кæуинагдæр та свæй-йынц, сылгоймæгтæй йæ уацары чи бахауынц, уыдон. Ирон сылгоймаг раздæр нозты агуывзæ райсын йæ сæрмæ нæ хаста. Нæ йæ амыдта ирон æгъдау.
Абон та цы уынæм? Фенæн вæййы, сылгоймаг цудтытæгæнгæ куы фæцæуы, æвзæр, æнæуаг дзыхæй куы фæдзуры. Æрæджы нын иу къаннæг лæппу дисгæнгæйæ радзырдта, зæгъгæ, уазæгуаты уыдтæн æмæ дзы иу ус, ахæм нозтджын уыд æмæ-иу куы анозта йæ агуывзæ, уæд та -иу æй зæххыл ныццавта. Афтæмæй сын ныцъæл кодта цалдæр агуывзæйы. Цы ма уа уымæй худинагдæр, сывæллоны зæрдæ дыл афтæ куы бахуда. Ферох ис нæ сылгоймæгтæй бирæты, нæ удварн нын уыцы бар кæй нæ дæтты.
Цы зæгъæм тамакойы тыххæй та?
Йæ зианы тыххæй бирæ фыст æрцыдис æмæ ноджыдæр æрцæудзæнис.
Тамако куы фæзынд æмæ йæм æппæт адæм дæр цымыдис кæнын куы райдыдтой, уæд, бæлвырддæрæй та – 1604 азы, англисаг паддзах Стюарт йæ дымыны тыххæй загъта ахæм ныхæстæ: “Привычка, противная по виду, отвратительная для обоняния, опасная для мозга, вредная для груди”.
Сусæггаг нæу, æрвылаз дæр тамакойы аххосæй сæ цардæй кæй ахицæн вæййынц 9 милуан адæймаджы. Уыдонæй 600 мин адæймаджы тамакодымæг нæ вæййынц, фæлæ, уыдон та амæлынц, тамакойы фæздæгæй кæй фæулæфынц, уый аххосæй. Ахъуыды ма кæнут, уый зианхæссæг у, чи дымы, канд уыдонæн нæ, фæлæ ма сæ алфæмблай чи вæййы æмæ тамакойы фæздæг чи фæулæфы, уыдонæн дæр. Уымæн æмæ йæ фæздæджы цы æвзæр буарадтæ ис, уыдонæн æрмæстдæр сæ цыппæрæм хай æрбады тамакодымæг адæймаджы улæфæнтыл, се `мбисæй фылдæр та бахауы уæлдæфмæ æмæ дзы фæулæфæм не`ппæт дæр. Ныр æрæджы фæзынд электронон сигаретæ дæр. Уый нырма кæд “æвзонг” у, уæддæр азæй-азмæ тынг парахат кæны æмæ та æрбахæццæ махмæ дæр. Уымæн йæ тæссагдзинад уый мидæг ис, æмæ йæ традицион тамакойæ се `нæниздзинадæн нымайынц æдасдæрыл. Фæлæ уый рæдыд хъуыды у. Уый къаддæр зиан нæ хæссы адæймаджы æнæниздзинадæн. Ахуыргæндтæ куыд сбæлвырд кодтой, афтæмæй адæймаджы организмы ис ахæм органтæ, кæцытыл æндавы мæгуырауæрдæм, электронон сигареты цы аэрозоль ис, уый. Цæвиттон, уым цы буарад ис, пропиленгликоль, зæгъгæ, уый организмы рахизы пропиональдегидмæ æмæ куы сбирæ вæййы, уæд сырæзы уыргæн разиан кæныны тасдзинад. Афтæ ма ацы химикон буарад æрæмбырд вæййы цæсты, афтæхуыйнæг, сетчаткæйы. Æмæ уæддæр сæвзæры цæстæн разиан кæныны тасдзинад. Уымæй дарддæр ма электронон сигаретты цы тæнгъæд ис, уæлдайдæр та ароматон уæлæмхасæнтæ кæмæ бафтауынц, уыдоны сконды дæр ис тæссаг химикон буарад – диацетил, кæцы рæуджыты мидæг уынгæг кæны уæлдæфдзæуæнты, æмæ уый та адæймаджы æркæны хуыфынмæ, улæфт ын нал фæфаг кæны. Бирæтæ электронон сигаретæй рацæугæ фæздæджы хонынц донæй сæвзæргæ æмæ, зæгъгæ, ницы зиан кæны. Фæлæ уым дон ис хæрзцъус, æвзæры аэрозолæй æмæ уымæ та бирæ ис ахæм хиæдтæ, кæцытæ мæгуырауæрдæм æндавынц адæймаджы организмыл. Ацы товар чи уæй кæны, уыдон, кæй зæгъын æй хъæуы, уый тыххæй ницы дзурынц, уымæн æмæ дзы кусынц стыр æхцатæ. Адæймаджы организмыл кæй æндавынц, уымæн æвдисæн – АИШ-ы электронон сигареттæ дымынимæ баст фæрынчыны цаутæ. Фæзындис дзы сæдæгай амæттæгтæ дæр. Пациенттæ фæхъаст кæнынц, рыстытæ сын кæй вæййы, уымæй.
Стыр хъыгаг уый у, æмæ электронон сигареттæ кæй фæзындысты махмæ æмæ фæндаг ссардтой нæ фæсивæдмæ дæр. Уый хъуамæ катайдзинад æвзæрын кæна алы раст хъуыдыгæнæг адæймагмæ. Зæрдæйæн уæлдай хъыг у, ам дæр сылгоймаг – фæсивæдæй бирæтæ сфæлвæрдтой электронон сигарет… Æмæ канд сигарет нæ – уыдон сæ сæрмæ бахастой наркотикон буарадтæй спайда кæнын дæр.
Нозт æмæ тамако дымын нæ царды раджы фæзындысты. Фæстаг цалдæр азты ма сæм æрбаиу ис ноджы иу æнамонддзинад – наркомани.
Къорд азы размæ дæр ма нæ адæм, хъусгæ йæ цы кодтой, æндæр ын зонгæ ницы код-той, йемæ ныхæй-ныхмæ никуы фембæлдысты. Абон нын нæ фæсивæдæй бирæты не ‘хсæнæй аскъуыны æмæ сæ сау мæлæты хай бакæны. Уымæ гæсгæ йæ ныхмæ карз тох куынæ расидæм, уæд фæстæдæр нæ уавæр уыдзæнис катайаг. Мæлдзысты къордгæйттæй æмæ се ‘хсæн уыдзысты нæ хъæбултæ, не ‘ввахс хиуæттæ. Не `хсæн ацы тæссаг фæзынд йæ фæдыл сайы, сæйраджыдæр, нæ адæмы цæрдхъомдæр хайы – фæсивæды. Бирæтæн йæ тыхджын дзæмбыты бынæй сæхи ратонын сæ бон нал бавæййы æмæ йæ амæттаг бавæййынц.
Не ‘хсæнады, нæ нацийы ацы ахсджиагдæр проблемæтæ аскъуыддзаг кæныны тыххæй æрбамбырд кæнын хъæуы не ‘хсæнады иумиаг тыхты, сæйраджыдрæ та ныййарджыты, бинонты, барадхъахъхъæнæг органты.
Ныййарджытæ æмæ бинонты кой фыццаг рады æнæхъуаджы нæ ракодтон – ацы фыдбылызтæм уыдон хъуамæ здахой стыр хъусдард. Ацы фыдбылызы фæзындты тых-хæй кæмфæнды дæр ис æрдзурæн – бинонты ‘хсæн уа, скъолайы, æви уынджы, уæддæр. Цæвиттон, скъолайы урочы рæстæджы 5 минуты бæрц куы æрдзурой хидарыны уагыл, уæд уый, пайдайæ дарддæр, фыдбылызæй ницы æрхæсдзæн. Сывæллæттæн цы бауырнын кæнай, уый зæрдæйы баззайы. Науæд цæмæннæ ис гæнæн цæвиттойнаг бинонты кой арæхдæр ракæнын, раарфæ сын кæнын. Уый дæр хорз цæвиттон уаид, æнæгъдау бинонтæн.
Не знæгтæ сты нозт, тамако æмæ нарко-тиктæ æмæ сæ бахизæм нæхи, сæйраджыдæр, нæ кæстæрты – не скаст уыдонмæ у.
Бестауты Валя
