Ирыстойнаг цыппар ахуыргонды ацæудзысты Сомихстонмæ рагон æмæ нырыккон сомихаг æвзæгтæ сахуыр кæныны тыххæй. Уыдоны равзæрста Уæрæсейы зонæдты академийы Дзæуджыхъæуы зонадон центры къамис. Уый арæзт цæуы уый тыххæй, цæмæй специалисттæн фадат уа Сомихстоны архивон уагдæтты æфснайд къухæйфыст æрмæджытимæ бакусынæн. 21-æм июлы уыд къамисы хатдзæгон рабадт, кæцыйы рæстæджы развæлгъау æруынаффæ кодтой фæрсты – проекты организатортæ æмæ хайадисджыты хæслæвæрдты, афтæ ма æндæр ахсджиаг хъуыддæгты тыххæй дæр.
Ныртæккæ ахуыргæндтæ цымыдис кæнынц рагон алантæм фыссынад уæвынады тыххæй бæрæггæнæнтæм. Сомихстоны сахуыр кæнынмæ потенциалон претенденттæн сæйраг у ирон æвзаг хорз зонын.
«Сомихаг æмæ ирон æвзаг дæр æххæстæй чи зоны, æрмæстдæр уымæн суыдзæн йæ бон æрмæджытæ ссарын, кæцытæ хурмæ ракалдзысты нæ фыдæлтæ – алантæм хауæг бирæнымæц фарстатæ, кæцытæ сæ фæд ныууагътой æрмæст кавказаг адæмты историйы нæ, фæлæ ма Европæ æмæ Азийы адæмты историйы дæр. Сæрмагондæй, ныртæккæ махæн цымыдисон у аланты фыссынады хуызæгтæ ссарын. Уый хъæуы мах æмæ уый нæхицæй дарддæр ничи сараздзæн», – банысан кодта Уæрæсейы зонæдты академийы Дзæужыхъæуы зо-надон центры директор Цыбырты Алексей.
Равзæрсты уæлахиздзаутæ систы: 32-аздзыд Хетæгкаты Яков, юрист, историк, Уанеты Захары номыл Хуссар Ирыстоны Зонад-иртасæн институты зонадон кусæг; 23-аздзыд Музиаты Азæмæт, филолог, астæуккаг скъолайы ахуыргæнæг; 29-аздзыд Андрей Петраченко, политолог, социолог, ХИПУ-йы студент; 29-аздзыд Бетрозты Азæмæт, экономист, историк.
«Кæй зæгъын æй хъæуы, ныртæккæ дæн эмоцитыл, фæлæ ныридæгæн æмбæрстгонд у Уæрæсейы зонæдты академийы Дзæуджыхъæуы зонадон центр мæн æмæ мæ коллегæтыл цы ахсджиаг æмæ бæрнон мисси сæвæрдта, уый. Ацы къахдзæф тынг ахсджиаг у Ирыстон æмæ дунейы историктæн. Ныртæккæ нын фадат ис æрмæст рагон сомихаг æвзаг сахуыр кæнынæн нæ, фæлæ нæ зонындзинæдтæ фæфылдæр кæнынæн дæр, афтæ ма Астæуккаг æнусы алаты тыххæй ног зонæнтæ ссарынæн. Ацы бæрнон миссимæ мæ хайбавæрд бахæссын мæнæн у стыр кад», – загъта Бетрозты Азæмæт.
Хетæгкаты Яков дæр банысан кодта, цы бæрнон хæс ыл æвæрд æрцыд, уый тыххæй. Каст фæцис Хуыбылты Валерийы номыл гимнази «Рухс». «Мæ чысылæй фæстæмæ ахуыр кæнын ирæтты истори. Ныртæккæ ма уыцы иурæстæджы кусын нæ горæты 1-æм астæуккаг скъолайы историйы ахуыргæнæгæй дæр. Бæрæг куыд у, афтæмæй Сомихстоны архивты бирæ æрмæг ис аланты тыххæй æмæ нырмæ дæр хъуыд ахæм ахсджиаг къахдзæф саразын. Сомихаг ахуыргæндты ныхæстæм гæсгæ, сæм æрцæуынц Цæцæн æмæ Мæхъæлы Республикæты минæвæрттæ. Фæлæ, дам, нæ архивты ирæтты фыдæлты историйы тыххæй ссарæн бирæ фылдæр æрмæджытæн ис. Ныфс мæ ис, бирæ ног зонæнтæ кæй ссардзыстæм, уымæй. Нæ Ирыстоны фыдæнхъæл нæ фæкæндзыстæм. Уæхскуæзæй нæхиуыл кусдзыстæм æмæ афтæмæй Сомихстонмæ нæ ацыд фæпайда уыдзæн нæ радтæг Ирыстонæн», – загъта Хетæгкаты Яков.
Йæ ныхæстæм гæсгæ, Сомихстонмæ ацæудзысты августы мæйы. Сентябры сын райдайдзысты ахуыртæ. Баззайдзысты дзы дыууæ азы. Фыццаг аз ахуыр кæндзысты нырыккон сомихаг æвазаг æмæ дыккаг аз та – рагон сомихаг æвзаг. Ныртæккæ бæлвырд цæуы, ирыстойнаг специалисттæ кæм цæрдзысты, ома, æмдзæрæндоны æви сын фатер баххуырсдзысты, уыцы фарст.
Сомихстоны ирон специалистты ахуыры тыххæй бадзырд къухты бафтыд Сомихстонмæ Уæрæсейы Зонæдты академийы Дзæуджыхъæуы зонадон центры делегацийы балцы рæстæджы йæ сæргъ Цыбырты Алексей, афтæмæй. Уырдæм балцы ацыдысты уæрæсейаг-сомихаг университеты Скæсæнзонынады институты директор, профессор Гарник Асатряны фæхуындмæ гæсгæ.
Сомихстоны столицæ Ереваны чысыл уæлхохы лæууы музей, цыран ис дунейы къухæйфыстыты егъаудæр æфснайæндæттæй иу. 5-æм æнусы райдианæй Сомихстоны æмæ сомихæгтæ кæм цардысты, уым фыстæуыд æмæ ногæй фыссынц бирæнымæц къухæйфыстытæ. Зæгъын хъæуы уый дæр, æмæ Астæуккаг æнусы къухæйфыстытæн алыхатт дæр тас кæй уыд скуынæг кæнынæй æндæрбæстаг тыхæйисджыты ‘рдыгæй.
1892 азы коллекцийы уыд 3158 къухæйфысты, 1897 азы – 3338, 1906 азы – 3788, 1913 азы – 4060. 1929 азы Матенадаран расидт æрцыд паддзахадон исбонæй. 1939 азы коллекцийы раластой Эчмиадзинайæ Ереванмæ.
Цæмæй Матенадараны бæстыхаймæ бацæуай, уый тыххæй хъæуы цыбыр фæндагыл уыцы уæлхохмæ ацæуын. Абоны онг дæр коллекци æххæстгонд цæуы. Нысаниуæгджын хайбавæрд æм хæссынц æппæт дунейы сомихаг диаспорæты минæвæрттæ. Матенадараны фонды ис 17 мин рагон къухæйфыстæй фылдæр æмæ 100 мин зæронд архивон документы. Сомихаг къухæйфыстытимæ уым æфснайд сты уырыссаг, латынаг, арабаг, рагонсирийаг, грекъаг, япойнаг, осмайнаг, персайнаг æмæ æндæр æвзæгтыл 2000 къухæйфыстæй фылдæр.
Ам æфснайд сты планетæйы иууыл егъаудæр, иууыл чысылдæр, иууыл бæзджындæр æмæ иууыл тæнæгдæр чингуытæ. Матенадараны ис диссаджы чиныг. Уымæн ис трагикон истори. Уый у «Проповеди», кæцы фыст æрцыд 1200 азы сомихаг провинци Тароны алфæмбылай. Чиныгæн йæ уæз у 27, 5 килограммы, йæ бæрц та – 75/75 сантиметры. Ис дзы 600 фарсы роды цармæй.
Чиныг-гигант æвæрд у витринæйы. Йæ фарсмæ та ис 1400 азы уагъд чысыл чиныг, къæлиндар. Йæ уæз у æрмæстдæр 19 граммы æмæ йæ бæрц та – 4/3 сантиметры.
ДЖИОТЫ Екатеринæ
