Ирыстон курдиатджын, зынгæ адæймæгтæй цух никуы уыд. Йæ радтæг Ирыстоны кад бæрзонд чи систа, уыдонæй иу у космикон техникæйы фадыджы зынгæ специалист Касаты Хъазбег Соломаны фырт. Уый райгуырд 1936 азы 22-æм августы горæт Дзæуджыхъæуы. Йе стыр курдиат фæбæрæг скъолайы ма куы ахуыр кодта, уæд. Астæуккаг скъола тынг хорз нысæнттыл каст фæуыны фæстæ æнтыстджынæй фæлварæнтæ радта Мæскуыйы энергетикон институты энерго-машинæарæзтады факультетмæ æмæ йæ каст фæцис 1960 азы инженер-механикы дæсныйад райсгæйæ. Æнахуыр куыстуарзондзинад ын фæндаг байгом кодта зонады бæрзæндтæм. Куыд йе ‘мкарæнтæй бирæтæ, афтæ горæт Дзæуджыхъæуæй рацæугæ лæппу дæр æвзонгæй бæллыд кос-монавт суæвынмæ. Йæхиуыл æй скафандр абарын нæ бахъуыд, фæлæ космикон тыгъдады уæддæр федта йæ бындурон куыстытæ, ног байгомкæнынæдты æмæ энциклопедион архады фæрцы.
Нырма студент уæвгæйæ, уый райдыдта зонады бæрзæндтæм фæндаг агурын. Институты фæстæ фидæны ахуыргонд дыууæ азы иста хæдтæхджыты æмæ змæлынгæнджыты фæдыл æфсæддон дæсныйад дæр. Уый бацыд аспирантурæмæ, бахъахъхъæдта кандидатон диссертаци. Æмæ йын 1976 азы институт каст фæуынæй 16 азы фæстæ цытджын æгъдауæй лæвæрд æрцыд техникон зонæдты докторы диплом. Уыцы иурæстæджы кодта ахуыргæнæджы куыст дæр Мæскуыйы авиацион-технологон институты. 1981 азы та ссис профессор. Ног продукци сахуыр кæнынмæ йæ хайбавæрды тыххæй йын саккаг кодтой бæрзонд хорзæх – Советон Цæдисы паддзахадон преми. Инженер-инструктор, сæрмагонд конструкторон бюройы хис-тæрæй райдайгæйæ, уый æнтыстджынæй хызт службæйон къæпхæнтыл: секторы хистæрæй егъау бирæминон зонадон-кондадон баиугæнд «Техномаш»-ы зонады фæдыл директоры хæдивæджы онг, цыран йæ дарддæры бындурон темæ ссис зонадбæрцуатджын технологитæ бакусын æмæ саразын фæлтæрдджын хуызæгтæй суанг реалонæй среализацигонд экземплярты онг. Æвзонг ахуыргонд йæ бынат ссардта зонады. Уый йæхи равдыста тынг хорз организатор æмæ нысанмæтырнæг къухдариуæггæнæгæй, кæцыйæн йæ бон уыд адæмы ног хъуыддæгтæм разæнгард кæнын. Ирон лæг йæхицæн скодта стыр авторитет ракетон фадыджы профессионалты – къухдариуæггæнджыты ‘хсæн, кæцытæ архайдтой æфсæддон-техникон нысанæн уникалон продукци саразыныл, дунеон æмвæзадыл иууыл вазыгджындæр зонадон-техникон хæстæ скъуыддзаг кæн-гæйæ.
Уыд ахæм цау дæр. Фæсарæнтæй рафысгæ егъау прессгæнæны нæ фæндыд кусын, кæд æй фæлтæрдджын специалисттæ æмбырд кодтой æмæ вазыгджын куысты процессы ницахæм проблемæтæ æвзæрд, уæддæр. Уымæ нæ кæсгæйæ уый иуран лæууыд. Уый хыгъд хъæлæба кодтой электриктæ, монтажниктæ, куыстуаты къухдариуæггæнджытæ, министрады минæвæрттæ. Фæлæ агрегат нæ кусы æмæ закъаз та тагъдыл æххæст кæнын хъуыд. Æмæ сæ уæд кæмæдæр æрцыд идея – конструкторон бюройы æвзонг хистæры фæхонын. Хъазбег сразы ис. Æрдзон зæрдæргъæвддзинад егъау интуицимæ уайтагъд радтой фæстиуæг æмæ ма егъау агрегаты цур баззадысты æрмæст-дæр гидравликтæ, кæцытæ аиуварс кодтой, Касайы фырт сын цы дефекты тыххæй загъта, уый æмæ хъомысджын прессгæнæн скуыста…
Йæ зонадон биографийы фæсæттæн момент ссис ракетон-космикон техникæйы проблемæты фæдыл, зонадбæрцуатджын, стыр æмæ вазыгджын техникон системæты проблемæты фæдыл зонадон-техникон куыстытæ кæныны период. Уый у иунæг ирон, кæцыйæн фондз хатты саккаг кодтой бæстæйы паддзахадон премитæ зонад æмæ техникæйы фадыджы: Советон Цæдисы æмæ Уæрæсейы Федерацийы дыууæ Паддзахадон преми. 2000 азы йын лæвæрд æрцыд дыккаг Паддзахадон преми, ацы хатт Уæрæсейы преми йæ уникалон бакуыстыты тыххæй. Касаты Хъазбег куыста 25-томон уникалон энцик-лопеди «Новые наукоемкие технологии в технике»-йы зонадон къухдариуæггæ-нæгæй, кæцытæн аналогтæ нæй технологион зонады. Техникæйы рæзты номдзыд ахуыргонд зонад æмæ техникæйы сарæзта 6 здæхты, байгом кодта хиæдты баиу кæныны 14 закъоны, сарæзта ног здæхт зонад æмæ техникæйы – «Капиллярные технологии». Растдæр зæгъгæйæ, та йæ архайд здæхт уыд æппæт ракетæтæ æмæ спутникты хуызтæ ногæй саразыны проблемæ аскъуыддзаг кæнынмæ. Ба-куыста 19 капиллярон технологийы, кæцы кæройнаг хатдзæджы фæкъаддæр кодта дзаума саразыны рæстæг. Капиллярон технологиты фæзындимæ бындур æвæрд æрцыд аразгæ объектты арæзтадæн, кæцытæ сты бирæфункционалон.
Цы сты капиллярон технологитæ? Цал-дæр ныхасæй зæгъæн ис афтæ, æмæ æнæ уыдонæй абон саразæн нæй иунæг космикон аппаратæн дæр, æнæ уыдонæй нæй гæнæн космосмæ атахтытæн, нæй гæ-нæн космикон æнтыстытæй Зæххы спайда кæнынæн. Ирон ахуыргонды конструкторон æмæ технологон уынаффæтæй пайда кодтой æмæ ныр дæр пайда кæнынц уæрæх диапазоны, сæрмагондæй, адæ-мон хæдзарады. Ома, космикон тыгъдад ахуыргонды стыр тыхтæй æрбаввахс цардмæ. Æвæллайгæ иртасæгæн ис философон характеры куыст – «Совмещенность свойств в бытии», зæгъгæ. Ам автор дзуры историон, философон, политикон æмæ, æгæрыстæмæй, спортивон проблемæтыл дæр, афтæ ма йæ хъуыды æв-дисы бæстæ æмæ адæймагады рæзты концепцийы тыххæй. «Цыдæриддæр сарæзта адæймагад, уыцы нымæцы алы-гъуызон динтæ, идеологи, политикон концепцитæ, уыдон райдианы нысан уыдысты адæмæн амонд балæвар кæныны тыххæй… Æмæ хъæуы бахъахъхъæнын материалон интерестæ æмæ идеологитыл адæймагады приоритет. Ацы принцип фе-халын суыдзæн адæймагады хискуынæг кæныны аххосаг, куыд уæлдæр æмбаргæ системæ, афтæ. Уымæй хи бахъахъхъæныны фæндаг у иумиагæй адæймагадон проблемæтæ аскъуыддзаг кæнын, сæрмагондæй, адæймагон ахастытæ фæивыны фæрцы», – фæдзæхсы автор. Стыр адæймагæн йæ хъуыдытæ дæр глобалон вæййынц. Фæлæ уыимæ Касайы фырт уыд хуымæтæг, æнцонвадат, йæ Райгуырæн бæстæйыл æнувыд адæймаг, кæцыйæн йæ бон уыд йæ радтæг адæмы фидæнмæ ныккæсын.
Уый уыд алы хатт дæр идеяты автор, зонады æцæг размæгæнæг. Касаты Хъазбег у 450 зонадон куысты, уыцы нымæцы 62 чиныджы, уникалон энциклопедиты 21 томы автор. 2005 азы коллектив Хъазбег Соломаны фыртæн раарфæ кодта УФ-йы Хицауад ын зонад æмæ техникæйы фадыджы йæ конкретон бакуысты тыххæй æртыккаг преми кæй саккаг кодта, уый тыххæй. Фыдыбæстæйæ фондз хатты райста уæлдæр хорзæхтæ. Ахæм аккаг аргъ паддзахад скодта æрмæстдæр уымæн.
Ахуыргæндтæ æмæ инженертæ нысан кæнынц Касайы фырты æвидигæ энерги æмæ куыстуарзондзинады тыххæй. Уый уыд зынгæ адæймаг – æцæг «цæугæ энциклопеди». 1997 азы Хъазбег æвзæрст æрцыд К.Э.Циолковскийы номыл космонавтикæйы уæрæсейаг академийы æцæг уæнгæй, кæцыйы сконды сты æппæт дунейæн зындгонд фыдыбæстæйон æмæ фæсарæйнаг ахуыргæндтæ, æппæт ракетон-космикон системæты сæйраг конструктортæ, тæхджытæ-космонавттæ, уæлдæр скъолайы профессортæ. 2001 азы йæ академийы уæнгтæ сæвзæрстой вице-президентæй, уый ссис академийы президиумы уæнг. Касаты Хъазбег сарæзта йæхи зонадон скъола. Схъомыл кодта тех-никон зонæдты 32 докторы æмæ кандидаты. «Ныхас «мисси»-йæ спайда кæнæм стыр авторитеттыл дзырд куы фæцæуы, уæд. Ацы ныхасæй спайда кæндзынæн гениалон ахуыргонд Касаты Хъазбеджы ахасты. Растдæр «мисси»-йæ хъæуы ба-нысан кæнын, стыр ахуыргонд планетæйы зонадон-техникон прогрессы тыххæй цы сарæзта, уыдоны», – зæгъы ахуыргонды тыххæй РЦИ-Аланийы зонæдты сгуыхт ар-хайæг Хетæгкаты Владимир.
Уый бирæ азты дæргъы архайдта космонавтикæйы проблемæтыл.
Касаты Хъазбеджы ном сæнусон кæныны тыххæй
Мæскуыйы зонадон-кондадон баиугæнд «Техномаш»-ы кусджытæ, кæцы ис пад-дзахадон корпораци «Роскосмос»-ы скон-ды, бахатыдысты Цæгат Ирыстон-Аланийы Сæргълæууæджы хæстæ рæстæгмæ æххæстгæнæг Сергей Меняйломæ ахæм куырдиатимæ, цæмæй сæнусон кæной зынгæ ахуыргонд-конструктор Касаты Хъазбеджы ном. Куыстуаты коллектив курæг у, цæмæй Дзæуджыхъæуы уынгтæй иуæн лæвæрд æрцæуа ирон ахуыргонды ном. «Нæ коллективы 40 азæй фылдæр бакуыста зынгæ ахуыргонд, техникон зонæдты доктор, Циолковскийы номыл космонавтикæйы Уæрæсейаг академийы вице-президент, профессор Касаты Хъаз-бег Соломаны фырт. Йæ къухдариуæгады бын уагъд æрцыдысты ракетон-техникон техникæйы проблемæйы фæдыл зонадон-техникон куыстытæ, зонады бакуыст æрцыд ног здæхт – капиллярон технологи. Уый стыр хайбавæрд ракетон-космикон техникæйы рæзтмæ, йæ ном советон æмæ уæрæсейаг зонады историйы ныффысгæйæ», – дзырдæуы Сергей Меняйломæ куырдиаты «Техномаш»-ы генералон директоры хæстæ æххæстгæнæг Ю.Власовы къухфыстæй.
Касаты Хъазбег цардæй ахицæн 2009 азы 73-аздзыдæй. Ныгæд æрцыд Дзæуджыхъæуы Кады аллеяйы. Ацы аз 22-æм августы ууыл сæххæст уыдаид 85 азы.
Æрмæгыл бакуыста
ДЖИОТЫ Екатеринæ
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.