Ирон ӕвзаджы уӕвынады проблемӕ ӕндавы ӕмӕ сагъӕсы ӕфтауы ӕхсӕнады раззагон минӕвӕртты рагзамантӕй фӕстӕмӕ. Æвзаг у бирӕвӕрсыг, вазыгджын категори ӕмӕ йын ис уӕрӕх ӕмбарынад. Уый уӕвы фыссыны ӕмӕ дзургӕ хуызы. Æвзагӕн йӕ дзургӕ формӕ у ныхас ӕмӕ у индивидуалон фӕзынд. Дзурӕг, ныхасгӕнӕг ыл куы нӕ уа, йӕ цӕрдхъомдзинад ныхасы куы нӕ ара, уӕд кӕны мӕлгӕ. Æвзаджы сӕфты кой кӕнгӕйӕ, хынцын хъӕуы, дзырд иумӕйагӕй ирон ӕвзагыл цӕуы, ӕви йӕ дзургӕ формӕйыл, уый. Ирон ӕвзаджы литературон нормӕтимӕ иумӕ ныры дуджы ӕмдзу кӕнынц хуымӕтӕг цардуагон, жаргонон ӕмӕ ӕрбайсгӕ дзырдтӕ. Уыдон иумӕ сӕмтъер вӕййынц ӕмӕ дзы рауайы цавӕрдӕр ӕнӕмбӕрст хатиаг ӕвзаг. Уый ӕвзаджы кӕны мӕгуырау уавӕрмӕ. Дыккаг бӕллӕх та уый у, ӕмӕ бирӕтӕ сӕ сӕрмӕ иронау дзурын кӕй нал хӕссынц, уӕлӕхох, былалгъ ыл кӕй кӕнынц.

Глобализацийы процесс мӕгуырау ӕндавы ӕгӕрыстӕмӕй егъау ӕмӕ тыхджын ӕвзӕгтыл дӕр. Цы загъдӕуа, Хуссар Иры гуырдзыйы фарсӕрдыгӕй тыхбары амӕттаг чи бацис, Цӕгаты та хъомысджын уырыссаг ӕвзаджы ӕндӕвдады бын чи фӕцис, уыцы чысылнымӕц ирон адӕмыхатты ӕвзаджы тыххӕй та?! Ахуыртӕ стыр тас ӕвзарынц, ирон ӕвзаг рӕхджы алыхуызон уавӕрты ӕндӕвдады фӕстиуӕгӕн куы фесӕфа ӕппӕтдунейон ӕвзӕгты аренӕйӕ, уымӕй. Æвзаджы ацы уавӕр нацийы ӕркӕндзӕнис ӕргъадты системӕйы ӕмӕ ӕхсӕнады хӕрзӕгъдауы бӕлвырдгӕнӕнты сӕфтмӕ.
Ирон ӕвзагӕн йӕ фысгӕ хуызыл дзургӕйӕ, фенӕн ис, фӕстаг рӕстӕджыты ирон ӕвзаджы стилистикӕ ӕппӕт фадгуыты дӕр кӕй ивы, уыцы процесс. Уынӕм ӕй нывӕфтыд литературӕйы, зонады, политикӕ, публицистикӕ, дзыллон массон информацийы фӕрӕзты ӕвзаджы. Уыдонӕй алкӕмӕн дӕр ис йӕхи стилистикӕ ӕмӕ сӕ хъӕуы раст ӕмӕ нысанмӕздӕхтӕй пайда кӕнынмӕ арӕхсын. Уымӕй уӕлдай, нырыккон текст вӕййы кӕнӕ ӕгӕр вазыгджын ӕмӕ тыхаразгӕ, кӕнӕ ӕгӕр примитивон, йе та ӕгасӕй дӕр бахауы уырыссаг ӕвзаджы арӕзты ӕндӕвдады бын.
Аххосӕгтӕ сты алыхуызон. Нал кӕсӕм классикон литераурӕ, уый та адӕймаджы ӕркӕны дзырдты фӕстауӕрцы къуындӕгдзинадмӕ, ирон хъуыдыйады структурӕ дыркъуым ӕмӕ зыгъуыммӕ кӕнынмӕ. Афтӕмӕй арвистон аразӕм канд цардуагон ӕрвылбонон ирон ныхасӕй нӕ, фӕлӕ уӕлдӕр ранымад фадгуыты фысгӕ ӕвзагӕй дӕр. Нывӕфтыд литературӕйы нӕй гӕнӕн ӕппынӕдзух ӕгӕр егъау бабӕтгӕвазыгджын, уӕлдайдӕр та домгӕвазыгджын хъуыдыйӕдтӕй иттӕг арӕх пайда кӕнын – уый ӕвзаг кӕны уӕззау ӕмӕ зынӕмбарӕн. Хъуыдыйадӕн нӕй уӕвӕн ӕгас абзацы дӕргъӕн (уӕлдайдӕр нывӕфтыд тексты) – кӕсӕджы ферох вӕййы, хъуыдыйады райдианы цӕуыл дзырдӕуыд, уый. Хуымӕтӕджы информацион тексты арӕх фембӕлӕн вӕййы уырыссаг ӕвзаджы конструкцийыл. Уый та дзурӕг у, автор иронау кӕй нӕ хъуыды кӕны, ууыл.
Æппӕт ацы проблемӕтӕ дзурӕг сты ӕвзаджы мӕгуырау уавӕрыл ӕмӕ сӕ ӕвӕстиатӕй аскъуыддзаг кӕныны ӕнӕмӕнгхъӕуындзинадыл. Уый охыл ист цӕуынц бӕлвырд мадзӕлттӕ: сабидӕттӕн арӕзт ӕрцыд программӕ «Малусӕг», фӕфылдӕр сты сахаттӕ ирон ӕвзаг ӕмӕ литературӕйӕ, ирон факультеты хуыздӕр студенттӕн лӕвӕрд цӕуы Президенты стипендитӕ, хӕрзӕрӕджы баконд ӕрцыд Абайты Васойы номыл ирон ӕвзаг ӕмӕ культурӕйы райрӕзты центр. Уый фӕлгӕтты скъуыддзаг цӕудзысты ирон ӕвзаг, литературӕ ӕмӕ культурӕйы проблемӕтӕ. Фӕлӕ практикӕ куыд уынын кӕны, афтӕмӕй ацы мадзӕлттӕ аккаг ахъаз не сты ӕвзаджы размӕдзыдӕн. Ам сӕйраг сты дыууӕ факторы. Фыццаг: хицауады ахаст ӕвзагмӕ ӕмӕ дыккаг: алы ирон адӕймагӕн йӕхи сӕрмагонд ахаст ӕвзаг ӕмӕ йӕ нацийы хӕзнадонмӕ. Хицауады кой уымӕн кӕнын, ӕмӕ ацы хъуыддаджы сӕйраг уӕз ууыл цӕуы. Уал ӕмӕ уал азы дӕргъы не ‘ппӕт дӕр ӕвдисӕн стӕм, кӕй нӕй размӕдзыд экономикӕ, хъӕууон хӕдзарад, туризм ӕмӕ ӕндӕр фадгуытӕн нӕ республикӕйы. Аххосаг свӕййы, хъӕуӕг финансон фӕрӕзтӕ кӕй нӕй, уый. Растдӕр зӕгъгӕйӕ та, ӕмбӕлон компетентон адӕймӕгтӕ кӕй нӕ вӕййынц бынӕтты, уый. Уый хыгъд чиновниктӕ сса-рынц ӕхсӕнадон мулк «культурон ӕгъдауӕй» давыны фӕрӕзтӕ, уый руаджы сӕхи сӕрмагонд бизнес рӕзын кӕныны амӕлттӕ.
Иу ӕвзӕрстытӕй иннӕтӕм уынӕм уыцы иу ныв: тырнынц, зӕгъӕн ис, бырсынц бынӕттӕм ӕмӕ адӕмы хӕрзӕбонӕн, мыййаг, нӕ – сӕхи сӕрмагонд интерестӕ хъахъхъӕнын ӕмӕ материалон хъуыддӕгтӕ нывыл кӕнынмӕ. Чиновник йӕхи сӕрмагонд хӕрзиуджытыл куы хъуыды кӕна, уӕд нӕй размӕдзыд паддзахадӕн. Æрмӕст дӕхиуыл куы хъуыды кӕнай, уӕд уый эгоизм хуыйны психологийы терминӕй. Уымӕн йӕ удысконды нӕй адӕмуарзын, альтруизмы ӕууӕлтӕ. Æмӕ ахӕмтӕ свӕййынц адӕмы хъысмӕт «скъуыддзаггӕнӕг». Чердӕм – уый дӕхӕдӕг зоныс, кӕсӕг! Гъе, уӕууӕй, гъе… рагӕй ӕрӕгмӕ та хъуыдыйы сног вӕййынц Къостайы ныхӕстӕ: «Цы уыдзӕн нӕ фидӕн, нӕ фӕстаг?!». Цӕмӕн у сайраг, еудодойаг нӕ фидӕн? Æмӕ та дзуапп ног ссарӕм Къостамӕ: «Лӕджы хуызӕн лӕг нӕм ыстӕм//Бӕрӕг дӕр нӕ нал ис цы стӕм!»
Раздӕхӕм та не ‘взаджы хъысмӕтмӕ. Иугӕр нӕй размӕдзыд уӕлдӕр ранымайгӕ фадгуыты, уӕд, чизоны, ӕвзӕр нӕ уаид ахуырад ӕмӕ ирон ӕвзаджы хъысмӕтмӕ лӕмбынӕгдӕр хъус ӕрдарын. Ирон дзургӕ ӕвзаг дӕр хорз уавӕры кӕй нӕй, уымӕн ирд ӕвдисӕн систы ӕрӕджыйы парламентмӕ ӕвзӕрстыты дебаттӕ. Худӕг ӕмӕ кӕуинаг уыцы иу рӕстӕджы. Сомбоны депутаттӕ (сӕ фылдӕр хай) нӕ фӕразынц сӕ хъуыдытӕ нӕдӕр ирон, нӕдӕр уырыссаг ӕвзагыл ранывӕндынмӕ. Уырыссагау фаг кӕй нӕ арӕхсынц сӕ хъуыдытӕ радӕттынмӕ, уый тыххӕй сӕхи рарӕвдз кодтой иронау дзурынмӕ. О, фӕлӕ… Ирон ӕвзаг та уымӕй нӕдӕр куы зонынц!!! Дыууӕ ̓взаджы систы ӕмиу ӕмӕ дзы рауад цавӕрдӕр хатиаг, арвистон ӕвзаг. Сӕ хъуыдытӕ цас нывыл уыдысты ӕмӕ сӕм исты хъуыды уыд, уымӕн дӕр ӕвзарӕг уабӕрӕг ницы бамбӕрста. Æмӕ кастыстӕм дебаттӕм, куыд цавӕрдӕр хиирхӕфсӕн алӕвӕрдмӕ. Уый худинаг у! Æвзаджы фарстыл дзургӕйӕ, уӕлдай нӕ уаид фидӕны чиновниктӕй ирон ӕвзаджы зонынад ӕрдомын, цӕмӕй ӕгӕр мӕгуыр базонгӕ уой орфографи ӕмӕ орфоэпийы принциптимӕ, рӕхсой сӕ хъуыдытӕ ӕмӕ се ̓нкъарӕнтӕ ирон ӕвзагыл ӕмбӕлонӕй нывӕндынмӕ. Уый ахсджиаг хъуыддаг у ӕмӕ дзы ӕхцайы фӕрӕзтӕ дӕр нӕ хъӕуы. Стӕй алчи йӕ ныфс дӕр нӕ бахӕсдзӕн ахӕм ахсджиаг ӕмӕ бӕрнон хъуыддагмӕ.
Æнӕмбӕрст у мӕнӕн, цы бахъыгдардта Парламенты тӕлмацы хайад йӕ рӕстӕджы ӕмӕ цӕмӕн ӕрцыд ӕхгӕд, уый. Ахӕм хайадтӕ бакӕнын алы уагдӕтты дӕр у ӕнӕмӕнгхъӕуӕг. Ирон ӕвзаджы сӕфты кой арӕх вӕййы фехъусӕн (ӕниу уымӕн уӕвӕн нӕй) ӕмӕ нын уыцы тӕлмац хъуыддаджы гӕххӕттытӕ уыдзысты ноджы иу удӕгас бӕлвырдгӕнӕн ирон ӕвзаджы цӕрдхъомдзинадӕн.
Æвзаджы проблемӕ ахъаззаг баст у ахуырады системӕимӕ. Глобализацийы уавӕрты бынтон суӕлӕнгай ахуырады ӕргъад. Советон ахуырады системӕйӕн цы фидар бындур ӕвӕрд ӕрцыд, уый АИШ-ы ӕнувыд архайдӕй цӕхгӕр ныззылд. Биноныг ӕрцыдысты ныгуылӕйнаг бӕстӕты ахуырады принциптӕ. Уыдон та, ахуыры процесс вазыгджын кӕныны фӕстиуӕгӕн, арӕзт уыдысты зонд ӕмӕ хъуыдыйы къуындӕгдзинадмӕ, уӕлӕнгай ахуырады системӕ ныббиноныг кӕнынмӕ. Æмӕ сӕ къухы ӕфтгӕ дӕр бакодта. Ахуырдзаутӕм ахуыр цымыдис нал ӕвзӕрын кӕны, фӕлӕ сын ӕнӕуынон кӕны скъолаты вазыгджын программӕтӕ фидар кӕныны аххосагӕй. Уый иумиагӕй системӕйы аххос у ӕмӕ уавӕр рараст кӕнын ахуыргӕнджытӕ ӕмӕ ахуыргӕндтӕн фӕзын уыдзӕн. Уымӕй уӕлдай ма знагиуӕггӕнджытӕн ахъазгӕнӕг фесты инновацион технологитӕ – гаджеттӕ ӕмӕ смартфонтӕ, уыдоны мидӕг цы алыхуызон хъӕзтытӕ ӕмӕ видеоӕрмӕджытӕ ис (пайда ӕмӕ зианхӕссӕг), уыдон дӕр.
Арӕх дзурын райдыдтой ирон ӕвзагыл интеллектуалон хъӕзтытӕ, мультфильмтӕ ӕмӕ сӕйраджы та нарты эпосы мотивтыл фылдӕр видеоӕрмӕджытӕ аразыны ӕнӕмӕнгхъӕуындзинадыл. Хорз уаид, иттӕг ахъаз ӕвзаджы рӕзтӕн, фӕлӕ ахӕм ӕрмӕджытӕ аразгӕйӕ, ӕнӕмӕнг хынцын хъӕуы литературон ӕвзаджы нормӕтӕ, орфоэпи, паузӕ, интонаци ӕмӕ мелодикӕйы ӕууӕлтӕ. Скъолайы ирон ӕвзаг ӕмӕ уӕлдайдӕр та литературӕйы уроктыл ӕргом фылдӕр бӕрцӕй здахын хъӕуы видеоуроктӕ ӕмӕ презентацитӕм, хъӕуы информацийы визуализаци ӕрмӕг ӕнцондӕрӕй бамбарын кӕнынӕн.
Уырыссаг ӕвзаг ӕмӕ литературӕйы ахуыргӕн-джытӕн ацы хъуыддаджы ӕнцондӕр у, бирӕ ӕрмӕг сисӕн ис интернетӕй (ӕрмӕст хъӕуы ахуыргӕнӕджы фӕндондзинад ӕмӕ куыстхъомдзинад). Ироны хъуыд-даг вазыгджындӕр у, хъӕуы сыл кусын. О, фӕлӕ ис ахуыргӕнджыты квалификаци бӕрзонддӕр кӕныны институт, ис сын методисттӕ алы дӕсныйӕдтӕй, мето-дисттӕ ис горӕты ӕмӕ районты администрациты. Уы-доны фыццаградон хӕс у, алчи йӕ дӕсныйады фӕдыл ног методикон бакуыстытӕм хъус дарын, уыдоныл кусын ӕмӕ сӕхи методикон амындтытӕ аразын, ахуыргӕн-джытӕ сӕ цас раст пайда кӕнынц, ууыл контрол кӕнын.
Уӕлдӕр куыд банысан кодтон, афтӕмӕй ирон ӕвза-джы райрӕзтӕн ахъазгӕнӕг фактор паддзахадоны ӕмрӕнхъ у индивидуалон. Дыууӕ кӕрӕдзийыл сты ӕнгом баст. Цӕвиттон, цалдӕр азы размӕ ирон ӕвзаджы райрӕзты программӕйы фӕлгӕтты сабидӕттӕн арӕзт ӕрцыд программӕ «Малусӕг». Ног программӕ, ног ӕрмӕджы ирон компонент цы уыд, уый бирӕ тохты фӕстӕ биноныг ӕрцыд.
Мӕсыг хи дурӕй сӕтты – зӕгъы ирон ӕмбисонд. Программӕйы ныхмӕ уыдысты сабидӕтты хъомылгӕнджытӕ, уымӕн ӕмӕ ног ӕрмӕг ногӕй ахуыр кӕнын хъуыд. Йӕ ныхмӕ уыдысты ныййарджытӕ, уымӕн ӕмӕ сӕ ирон ӕвзаг нӕ хъуыд. Фӕстӕдӕр, программӕ куыд фидар кодта ахуырады системӕйы, афтӕ йыл ӕрцахуыр сты. Стӕй ма сабитӕ сӕ ныййарджытӕн ирон дзырдтӕ амонын куы райдыдтой, уӕд чысылгай сӕ зӕрдӕмӕ ӕрцыд. О, фӕлӕ хӕрз-ӕрӕджы бабӕрӕг кодтам сабидӕтты ахуыры ӕмвӕзад ӕмӕ дзы иумӕйагӕй раппӕлинаг, хъыгагӕн, уабӕрӕг ницы ссардтам. Индивидуалон факторы кой ӕнӕхъуаджы, мыййаг, нӕ ракодтон.

Алкӕй кой нӕ кӕнын, фӕлӕ дзы ис фӕнӕн куыстмӕ куыдфӕндыйы ахаст кӕнӕ ӕнӕкомпетентондзинад. Куыдӕй бахауынц ахӕм хъомылгӕнджытӕ сабидӕттӕм, уый дӕр нӕу ӕнӕзынд. Афтӕмӕй та иууыл стырдӕр бӕрндзинад сабидӕтты хъомылгӕнджытӕ хӕссынц. Сабийы фӕлвых зондыл уыдон бандавдзысты, уыдон сын сты авторитет. Йӕ сӕрымагъзы йын хъомылгӕнӕг цы нывӕра ӕмӕ йын ӕй куыд бауырнын кӕна, афтӕ йӕ ахӕсдзӕн ӕппӕт йӕ царды дӕргъы. Уый нӕу ахуыр-гӕнӕг, нӕу лектор, у хъомылгӕнӕг. Хъомылгӕнӕг та хуымӕтӕджы нӕ хуыйны. Ууыл баст у, фидӕны ӕхсӕнадӕн цахӕм гоймаг схъомыл кӕндзӕн, уый. Хъомыл та йӕ кӕны, сӕйраджы, тексты ̓руаджы, литературон уацмысы фӕрцы. Хъомылгӕнӕджы хӕс у, литературӕ сабийӕн бауарзын кӕнын. О, фӕлӕ, зынаргъ хъомылгӕнӕг ӕмӕ ахуыргӕнӕг, сабийӕн нырма дӕхи хъуамӕ бауарзын кӕнай, йе стӕй дын бауарздзӕн дӕ предмет дӕр.
Литературӕ бӕтты хъомылады принциптӕ, дӕтты зонындзинӕдтӕ ӕмӕ сабимӕ рӕзын кӕны эстетикон ӕнкъарӕнтӕ. Уыдон хъомылгӕнӕг нырма йӕхӕдӕг хъуамӕ ӕмбара, ӕндӕра куыд хъуамӕ ныббӕтта уыцы принциптӕ сабитӕн. Литературӕ бауарзын кӕнӕн ис ацы кары сабитӕн ӕрмӕст литературон тексттӕй хъазтон ситуацитӕ ӕмӕ театрализацигонд равдыстыты ̓руаджы. Уӕлдӕр цы методикон амындтыты кой ракодтон, ахӕм чиныг арӕзт ӕрцыд литературӕйӕ сабидӕттӕн 2017 азы. Уӕдӕй ардӕм чиныгӕй пайда ничи кӕны, арф сӕ бафснайдтой методкабинетты тӕрхджытыл.
Сабитӕ нӕ арӕхсынц дзырдтӕ ӕмӕ хъуыдыйӕдтӕ кӕрӕдзийыл бабӕттынмӕ. Ууыл та сӕ цайдагъ кӕнын хъӕуы сабидонӕй райдайгӕйӕ, цӕмӕй сыл сомбон ма акӕна нӕ депутаттӕм кандидатты бон. Хъомылгӕнджытӕ сӕхӕдӕг куыд зӕгъынц, уымӕ гӕсгӕ уавӕр кӕны азӕй аз фыддӕр – сабитӕ дзурын райдыдтой ӕвзӕрдӕр. Уымӕн йӕ аххосаг у, саби хӕдзары дӕр фылдӕр рӕстӕг кӕй вӕййы йӕхи бар, бады телефонимӕ ӕмӕ кӕны ӕрмӕст хъусгӕ ӕмӕ кӕсгӕ. Афтӕмӕй та ацы кары ӕнӕмӕнг хъӕуы сабиимӕ бирӕ ныхас кӕнын, йӕхи йын дзурыныл цайдагъ кӕнын. Ахӕм уавӕры дывӕр кӕны сабидоны хъомылгӕнӕджы хӕс ӕмӕ бӕрн. Хъӕуы кусын хъазуатон ӕмӕ иузӕрдиондӕрӕй. Алы ныййарӕгӕн иухуызон фадат нӕй йӕ сывӕллонимӕ кусынӕн – чидӕр фаг рӕстӕг ары йӕ сабийы размӕдзыдыл архайынӕн, чидӕр ӕгас бон кусгӕ кӕны, кӕмӕдӕр та фаг зонындзинӕдтӕ нӕй. Сабидоны хъомылгӕнӕгӕн та йӕ куыст сӕрмагондӕй уый у. Æмӕ у хӕсджын сабитимӕ ахъаззаг куыст кӕнын. Уыцы ӕмбарынад, хъыгагӕн, алкӕмӕ нӕй. Уый та дын индивидуалон «бӕрнон» ахаст куыстмӕ ӕмӕ ахуырхъомылады процессмӕ. Нӕ кусӕм, хорз адӕм, хъазуатонӕй чи нӕ цы куыстбынаты ис, уыцы ран иумиагӕй чиновникӕй райдайгӕйӕ ӕмӕ мӕрзӕгӕй фӕугӕйӕ. Хъӕуы алы адӕймаджы бӕрнон ахаст йӕ куыстмӕ, йе взаг ӕмӕ йӕ культурӕмӕ.
Сӕфы ирон ӕвзаг, ӕви ӕнӕхъуаджы сцъиувӕдис стӕм?! Нӕй йыл дзырд – ӕвзаджы уавӕр ӕвзӕр у! Фӕлӕ Нарты эпос цы адӕмӕн ис, Къоста ӕмӕ ӕндӕр гениалон классикты сфӕлдыстад кӕмӕн ис ӕмӕ Абайты Вассойы историон-этимологион дзырдуат цы ӕвзагӕн ис, уымӕн ӕнцонтӕй фесӕфӕн нӕй. Ирон ӕвзагӕн йӕ классикон, традицион фысгӕ формӕ ссардта йӕ цӕрдхъомдзинад ӕмӕ уыдзӕн, цӕрдзӕн ӕнустӕм. Цас ахадӕн уыдзӕн йӕ дзургӕ формӕ, уый та аразгӕ у алкӕцы ирон адӕймагӕн йӕхицӕй, йе ̓мбарынадӕй, йӕ ахастӕй йӕ адӕм ӕмӕ нацийы сӕйраг хӕзна – ӕвзагмӕ.
Иннӕмӕй та ирон ӕвзаджы позицитӕ Цӕгаты ӕмӕ Хуссары хицауады ̓рдыгӕй фидаргонд куы цӕуой скъолаты ӕмӕ сабидӕтты, ирон адӕм иронау дзурынӕй ӕфсӕрмы куы нал кӕной (уый нырма Цӕгатмӕ хауы), уӕд йӕ дзургӕ формӕ фесафынӕй дӕр нӕу тӕссаг.

БИАЗЫРТЫ Аллæ,
филологон зонæдты кандидат, доцент

 

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *

Этот сайт использует Akismet для борьбы со спамом. Узнайте, как обрабатываются ваши данные комментариев.