Хъуыдыгæнæг адæмы чиныг

Адæймагау адæймаг æмæ æнæмæнгхъæуæг чиныгæн бирæ цыдæртæ ис иумæйагæй. Сæ иу дæр æмæ нын иннæ дæр царды сты, æппынæдзух нæ зæрдæ кæуыл дарæм, ахæм æнцæйттæ. Уыдон нын фæрухс кæнынц нæ зæрдæтæ,  æвзæрын нæм кæнынц ныфс, амонынц нын, царды гакъон-макъон фæндæгтыл нæ куыд цæуын хъæуы, се æппæт уыдæттæ.

Фæстаг рæстæджы нæм цы ахæм зынгæ чингуытæ фæзындис æмæ нæ зæрдæ кæмæй барухс, уыдонмæ хауы, гуырахстæй дæр, фæлыстæй дæр адæймаджы зæрдæ чи ‘лхæны, ахæм, – Мелитон сæ йæхæдæг куыд хоны, – историфыст æнæхъæн томау том «Писатели Осетии».

Чиныг куыд æрцыд арæзт, рухс куыд федта æмæ йын цы нысаниуæг ис, уый тыххæй нæ уацхæссæг Дзебысаты Гуло бахатыд чиныджы автортæй иу, Хъазиты Мелитонмæ, цæмæй йын дзуапп ратта цалдæр фарстæн.

– Адæймагау, Мелитон, алы чиныгæн дæр йæхи истори ис, æмæ нæ газеткæсджыты куы базонгæ кæнис, ацы ахсджиаг чиныг, «Писатели Осетии», куыд равзæрд æмæ чиныгкæсджытæм фæндаг куыд ссардта?

– Чиныг æмткæй сисгæйæ историфыст у. Чи сæ æцæг истори февдисы, чи цард аивадон æгъдауæй фæныв кæны, чи та йын хатдзæгтæ фæаразы. Æмæ ацы чиныг иумæйагæй нæ нывæфтыд литературæ æмæ йæ равзæрдæй фæстæмæ йæ иузæрдыг лæггадгæнджыты, фысджыты цардыл алыварсонæй кæй дзуры, уый дызæрдыггаг макæмæн хъуамæ уа.

Фæлæ йæ равзæрд æмæ, рухс куыд федта, уымæн дæр ис йæхи истори.

Цæвиттон, Ирыстоны дзырдаивады кусджытæ æмæ сæ фæллæйттыл чи дзура, ахæм чиныг саразыны тыххæй хъуыды раджы сæвзæрд. Уæдæ йыл бафæлвæрдтытæ дæр уыдис, фæлæ йæ æххæстæй исчи кæронмæ акодтаид, ахæм адæймаг нæм, хъыгагæн, ничи зынд. Уымæн нæ, æмæ уыцы хъуыддаг саразын йæ бон никæмæн уыдис. Йæ сæйраг аххосаг баст уыд, иумæйаг хъуыддагмæ нæ астæу кæй нæ тасы, ууыл. Фæлæ-иу æм нæ хуыздæртæй бирæтæ рæстæгæй-рæстæгмæ æрæвнæлдтой, кæд-иу æй кæронмæ нæ ахæццæ  кодтой, уæддæр. Æмæ сын уыцы фæрнджын райдайæнты тыххæй бузныг зæгъын æмбæлы.

Зæгъæм, 1957-æм азы Ирыстоны хуссар хайы Сталиниры сахары уырыссаг æвзагыл рухс федта биобиблиографион справкæты æмбырдгонд «Писатели Советской Осетии». Сарæзтой йæ Гаглойты Федр (Гафез) æмæ Джусойты Нафи. Чиныджы фæндзæм хай у, Джусойты Нафи йын цы разныхас ныффыста, уый.

Советон фысджыты тыххæй уацтæ райдыдтой Гæдиаты Цомахъ, Коцойты Арсен, Багъæраты Созыр, Хъамбердиаты Мысост æмæ дзы Дзаттиаты Георгийы онг зонгæ кæнæм æдæппæт дыууиссæдз советон фыссæджы цард æмæ сфæлдыстады тыххæй алыхуызон зонæнтимæ.

Кæд Ирыстоны фысджытыл æнæхъæнæй нæ аххæст, уæддæр йæ хорздзинад ис, Хуссар æмæ сæ Цæгатыл кæй нæ дихтæ кæны, фæлæ, æцæгæй куыд уыдысты, афтæ сæ иу мады хъæбултау кæй æрбатымбыл кодта.

Ирон æвзагыл 1967-æм азы Цхинвалы ноджыдæр рацыд критикон-биографион бæлвырдгæнæнты чиныг «Хуссар Ирыстоны – фысджытæ». Сарæзтой йæ Гафез æмæ Дзуццаты Хадзы-Мурат. Йæ автортæ дзæвгар уыдысты.

Фæлæ, чиныджы сæрæй куыд зыны, афтæмæй йæм бахастой æрмæстдæр хуссайраг фысджыты. Уымæйдæр дзы бынат разынд, æрмæст Фысджыты цæдисы уæнгтæн нæ, фæлæ нæм, чингуытæ чидæриддæр мыхуыр кодтой, уыдонæн иууылдæр. Хорз чингуытæ уыдысты æви æвзæр, уымæ ничи каст.

Уыдис дыууæ дихы. Фыццаг хай хуындис «Ивгъуыды цырæгътæ» æмæ йæм бахастой, Беджызаты Черменæй райдайгæйæ нæм æвзонг зынгхуыстыты онг чи фæмард, уыдон. Дыккаг хай «Абоны зиууæттæ»-мæ хаст æрцыдысты, уæд нæм цы фысджытæ уыдысты, уыдон æртæ дихæй.

Фыццаг къордмæ хаудысты Фысджыты цæдисы уæнгтæ. Æдæппæт дыууын авд фыссæджы. Дыккаг къорды уыдысты, чингуытæ чи мыхуыр кодтой, фæлæ Фысджыты цæдисмæ райсыны аккагыл кæй нæма нымадтой, уыдон. Æртыккаг къордмæ та хаст æрцыдысты, фидæны ныфс кæмæй æвæрдтой, уыцы æвзонг фысджытæ. Уыдис æндæр ахæм бафæлвæрдтытæ дæр.

Фæлæ ацы чиныг «Писатели Осетии»-йæн уæддæр йæ сæйраг бындур уыдис, 1992-æм азы Ирыстоны цæгат хайы рауагъдад «Ир» цы чиныг рауагъта, «Писатели Северной Осетии», зæгъгæ, уый.

Мæхæдæг æвдисæн дæн, Дзуццаты Хадзы-Мурат Фысджыты цæдисы Хуссар Ирыстоны хайады бæрнон нымæрдар куы уыдис (1986 – 1990), уæд æм мæ цуры телефоны куыд дзырдтой рауагъдад «Ир»-æй (чи уыдис, уый нæ хъуыды кæнын), цæмæй бацæттæ кодтаиккам æрмæджытæ хуссайраг фысджыты тыххæй. Фæлæ Хадзы-Мурат не сразы. Уый æппæт куыст, зæгъгæ, иууылдæр уый фыдæбойнаг фæуыдзæнис.

Афтæмæй нæм уæд дзæбæх литературæиртасджытæ уыд: Нафи, Хадзы-Мурат йæхæдæг, Тедеты Рюрик, Æлборты Хадзы-Умар… Фæлæ уæз уæддæр иу адæймагыл фенцайы. Уый тыххæй йæ нæ бафæндыд уыцы стыр хæс йæхимæ райсын.

Мелитон, чиныгыл фыст ис: «Составители И. Г. Бибоева, М. Р. Казиты» æмæ йæ кæд аразгæ скодтат, уæд уыцы дзæвгар æрмæджытæ кæцæй систат? Кæм сæ æртымбыл кодтат?

– Ныртæккæ ахæм рæстæг ныккодта, адæм иууылдæр, уыимæ паддзахадон организацитæ дæр, кæцæй цы ратоной, ууыл куы сты. Чиныгыл афтæ фыст уы-дзæнис, уый æз дæр, мæ къухмæ йæ цæттæйæ куы райстон, уæд базыдтон.

Рауагъдад афтæ кæй бакодта, уый дæр цы базонын хъæуы – цæмæй йын чиныг рауадзын асламдæр слæууа. Ома, автортæн уæд къаддæр фидын хъæуы. Афтæмæй чиныг райста грант. Мыхуыр дæр æрцыдис уымæй. Гранты цы авна-лæнтæ вæййы, уый та нæ алкæмæн дæр зындгонд у.

Уæддæр, Хуыцауы хорз, рæстдзинад йæхион бакæны. Рауагъдад «Ир»-ы директор Кодзырты Жаннæ газет «Северная Осетия»-йæн йæ интервьюйы лæмбынæгæй йæхæдæг загъта: «Наряду с авторами – сопредседателем Союза писателей Осетии Мелитоном Казиты и заместителем директора Национальной научной библиотеки Ириной Бибоевой – достойный вклад в благое дело внес главный редактор нашего издательства Тотрадз Кокаев». Æмæ æппæт дæр у раст.

Æцæгдæр, чиныгæн Тотрадз кæд цыбыр разныхасæй дарддæр ницы ныффыста, уæддæр бирæ хъару бахардз кодта, цæмæй йæ кæронмæ сцæттæ кодтаиккам.

Ацы чиныджы бындур, 1992-æм азы цы «Писатели Северной Осетии» æрцыдис мыхуыр, уый кæй у, уымæ гæсгæ йæ автортæ сты Калоты Георги, Ардасенты Хадзыбатыр, Гиреев Девлет, Биботы Иринæ æмæ уæ иузæрдыг лæггадгæнæг – мæхæдæг. Тотрадз дæр афтæ куы зæгъы: «Дополнительные материалы о писателях Северной Осетии написаны («собраны» нæ, фæлæ – Хъ. М.) И. Бибоевой». Искæй бартæ исæн нæй.

Хуссар Ирыстоны фысджыты тыххæй æрмæджытæ та кæимæ ныффыстай?

– Чиныджы 4-æм фарсыл, Кокайы-фырты разныхасмæ гæсгæ, сæ цыма Джусойты Нафиимæ ныффыстам. Æмæ уый афтæ хъуамæ уыдаид. Хадзы-Мураты ныхас мæ зæрдыл дардтон æмæ зивæг кодтон уал уацы (сты æртиссæдзæй фылдæр) бæрны бацæуынмæ. Æмæ сын Нафи йæхимæ айста сæ раст æмбис.

Куыннæ бацин кодтаин! Афтæмæй сæ куы фæуд кодтон фыст, уæд мын На-фи йæхи кусинæгтæ сындæггай-сындæггай лæвæрдта фæстæмæ. Йе ‘фсон-иу уыд: «Нæ мæ ‘вдæлы уымæ», «Ууыл ма ды фыстай», «Æз зæронд лæг дæн»… Куы сæ æрнымадтон, уæд æм иу-цалдæр хæрзæвзонг фыссæгæй дарддæр ничи уал баззад.

Æмæ сæ иумæ ныффыстат?

– Нæ. Иунæг авторыл дæр дзы нæ ныффыста. Сабыргай-сабыргай афтæ бакодта, æмæ иууылдæр фесты мæхи фыдæбойнаг? Фæлæ афтæ зæгъон, фæсайдта мæ, уый гæнæн дæр нæй. Уый ныфс мæ куынæ уыдаид, уæд сæм, чи зоны, æвналгæ дæр не ‘ркодтаин.

Уый æппæт æрмæджытæ иунæгæй бацæттæ кодтон, уый Тотрадзы дæр нæ бауырныдта, æмæ уый тыххæй загъта, зæгъгæ, Хуссар Ирыстоны фысджыты тыххæй справкæтæ бацæттæ кодтой Джусойты Нафи æмæ æз.

Ирыстоны цыдæриддæр фысджытæ ис, уыдон иууылдæр бахаудтой ацы ахсджиаг чиныгмæ?

– Рауагъдад «Ир»-ы директор Кодзырты Жаннæйæн цы интервьюйы кой скодтон, уым комкоммæ зæгъы, ома, ацы чиныг арæзтам аст азы дæргъы. Æмæ уый раст у. Чиныг арæзт рагæй уыд. Фæлæ йын цъус хæрдзтæ кæй нæ хъуыдис джипы рауадзынæн, цыдæртæ ма-иу дзы ног æмæ ногæй бараст кæнын кæй хъуыд, уый тыххæй хызт азæй-азмæ. Уæдмæ та фысджыты нымæц кодта фылдæрæй-фылдæр. Æмæ дзы бирæтæ уæддæр цыдæргъуызæтты бахаудтой чиныгмæ. Фæлæ дзы иудзæвгарæй аззадысты йæ дыккаг рауагъдмæ.

Дæхимæ гæсгæ цас ахсджиаг у ацы чиныг æмæ йæ дыккаг, баххæстгонд рауагъд кæд хъуамæ уа?

– Ацы чиныг æнæмæнгхъæуæг у, ирон нывæфтыд литературæмæ чидæриддæр бар-хъомыс дарынц, уыдонæн иууылдæр: ахуыргæндтæн, ахуыргæнджытæн, интелли-генцийæн, ахуырдзау фæсивæдæн…

Йæ фысджыты, йæ аив литературæйы, иумæйагæй сисгæйæ уæддæр, чи нæ зоны, уымæн хъуыдыгæнæг адæймаг схонæн куыд ис? Уымæ гæсгæ ацы чиныг хъуамæ уаид æвæрд алы хæдзары дæр. Фæлæ хъуыддаг уый у, æмæ йæ аргъ æгæр схызт: Ирыстоны цæгат хай йæ уæй кæнынц 1040 сомыл, Хуссары та – 1800 сомыл. Æмæ йæ хъæбулты фаг дзулы аргъ къапеччытæй чи нымайы, уый йæ куыд балхæна? Стæй йæ дыккаг рауагъд дæр аслам не слæудзæн. Æмæ, хæйрæг чи феста, уый дæр æй бæлвырдæй нæ зæгъдзæн, йæ баххæстгонд рауагъд кæд бафтдзæнис нæ къухты.

Мелитон, æввахс рæстæджы дæ чиныгкæсджыты зæрдæтæ ноджы цы уацмыстæй барухс кæнын ис дæ зæрды?

– “Цалынмæ доны сæрты нæ агæпп кæнай, уæдмæ “опп!” ма зæгъ», – амоны ирон æмбисонд. Фæлæ арæзт хъуыддаг дæларм æмбæхсын цас аив у. Нырма, цалынмæ фæрæзтæ арон, уæдмæ чысыл тиражæй рауагътон, нæ чиныджы райдайæн ХIХ-æм æнусæй нæ, фæлæ ХII-æм æнусæй кæй райдыдта æмæ йæ бындурæвæрæг Сослан Цæразон кæй уыдис, уый кæм бæлвырд кæнын, ахæм чиныг. Фарсхæцджытæ æмæ йын финансон æххуысгæнджытæ куы фæзыной, уæд тираж æххæстæй рауадзын нæ, йæ фæфылдæр кæнын дæр зын ма хъуамæ уа. Фæлæ уый хицæн ныхасы аккаг у. Æвæццæгæн та нæм хицауады бахъæудзæнис къух фæдарын.

Афтæ ма æввахс бонты нæ Республикæйы Националон банг æмæ йæ Сæрдар Зассеты Феликсы æххуысæй рухс фендзæнис мæ новеллæтæ æмæ уацауты ахадгæ чиныг «Чырыстийы фæдзæхст». Хъуамæ фæцæуа чиныгкæсджыты зæрдæмæ. Афтæ мæм дзуры мæ зæрдæ. Æмæ нæ адæм иууылдæр Чырыстийæ фæдзæхст уæнт.