Хъарм хуымты пайда

Фæстаг азты зæхкуысты къабазы фæзынд иу стыр проблемæ, æмæ уый азæй-азмæ кæны карздæр. Цадæггай, мах цы зæххыл цæрæм æмæ кæй фæрцы цæрæм, хойраг нын чи дæтты уый кæны мæгуырæй-мæгуырдæр, сихсыдис æмæ нал дæтты, раздæрау, хъæздыг тыллæг.  Адæймаг, алыхуызон маргхимикаттæй пайда кæнын кæй райдыдта, уый фæстиуæгæн фехæлдта мæры структурæ, рацыд нæ дарæг æрдзы ныхмæ æмæ нæм сарæх сты алы низтæ дæр. Фылдæр тыллæг райсыны мондагæн махæй бирæтæ нæ ауæрдынц алы хъæстæ хостæ зайæгойтæм бахæссыныл. Уый нымад цæуы стыр фыдракæндыл.  Ау, цæуылнæ ахъуыды кæнæм, уыцы дыргътæ æмæ халсæрттæ нæ бинонтæ, нæ кæстæртæ æмæ не ‘ввахс адæм кæй хæрдзысты, ууыл?

Уымæ гæсгæ, къух сисын хъæуы ахæм препараттыл, æнæ уыдон дæр ис тыллæг æркæнæн. Баивæн сын ис, адæймаджы организмæн зиан чи нæ хæссы, ахæм æрдзон «хостæй». Уымæй, иуæй не ‘нæниздзинад бахъахъхъæндзыстæм, аннæмæй тыл-лæграйст къаддæр нæ уыдзæнис.

Иу ахæм метод у, хъарм хуымтæ саразын. Бирæ нæ, фæлæ дын æппынкъаддæр хъуамæ уа 2-3 ахæм хуымы. Сæ саразын афтæ уæззау куыст нæу, сæ пайда та у стыр. Ацы метод у зæххмæ аудгæ æмæ хæдзардзин ахасты цæвиттон, уый фæстиуæгæн хуры тынтæ зæх-хы нæ судзынц, уымæйдæр сыфтæртæ æмæ кæрдæгæй йæ уæлцъар æмбæрзт куы уа, уæд хъахъхъæд цæуынц æмæ фылдæр кæнынц къæвдайы уаллæттæ æмæ алыхуызон микрооганизмтæ. Уы-дон та сты мæр хъæздыггæнджытæ, нæ халсæртты къæбицы бæркадхæсджытæ. Æмæ мах зæххмæ химикон буарадтæ бахæссæм, уæд ныццæгъддзыстæм нæ сæйраг æххуысгæнджыты. Банысан кæндзынæн, ис ахæм химикон буарадтæ æмæ нæ фæнды, æви нæ уæддæр сæ барæнæбары хъуамæ спайда кæнæм. Фæлæ алы хъуыддаджы дæр зонын хъæуы бæрц, æмæ уыдонæй та пайда кæнын хъæуы арæхстгай. Зæхкуысты технологийы ис ахæм фæтк: фæлтау къаддæр хостæ кæнæ минералтæ бахæсс зайæгойтæм, цæйнæфæлтау зиан æрхæссой.

Ацы хуымтæ сты ахæм æгъдауыл арæзт æмæ хъарм дæттынц бынæй, сæ тæфаг цæуы хæрдмæ, æмæ афтæмæй зайæгойты уидæгтæ рæзынц æмæ фидар кæнынц. Уыдон сты дыууæ хуызы, æмæ сæ конструкци дæр у хуымæтæг, фæлæ æз радзурдзынæн мæхи цæвиттоны тыххæй.  Фыццаджыдæр, равзарын хъæуы хурварс бынат æмæ самал кæ-нын хъæуы фæйнæджы лыггæгтæ, шифер, науæд та зест. Сæ дæргъ цас фылдæр уа, уыйас хуыздæр. Æрмæст йæ бæрзæнд ма хъуамæ уа 35-40 сантиметрæй фылдæр.  Уый фæстæ скъахын хъæуы, йæ дæргъ 4-5 метры, йæ уæрх 70-90 сантиметры æмæ бынмæ та 35-40 сантиметры кæмæн уа, ахæм уæрмтраншея. Афтæмæй нæ хъарм хуымы бæрзæнд, æдæппæт, уыдзæнис 70-80 сантиметры. Бынæй æнгом, кæрæдзи фарсмæ нывæрын хъæуы пластикæй афтид мигæнæнтæ, науæд та сæ бæсты къуыдыртæ, сугтæ, пысулы бызгъуыртæ, зæронд газеттæ. Уый фæстæ ногæй сыджыт, йæ уæлæ зæронд фаджыс, стæй та – фæнык. Траншея куы байдзаг уа, уый фæстæ фæйнæджытæ кæнæ шиферæй саразын хъæуы борттæ æмæ уый дæр æмхæццæ байдзаг кæнын хъæуы  сыджыт, фаджыс, хырхы фадæнтæ, фæнык, æмæ  уæм кæд ис, уæд торфæй. Уый фæстæ йæ хъæуы донæй фаг бапырх  кæнын цæмæй зæхх ныббада. Мæйы фæстæ, гæнæн ис, æмæ дзы байтауат, уæ зæрды цы ис, уыцы халсæрттæ, æрыскъæф æмæ æндæртæ.

Уæдæ цæй мидæг ис хъарм хуымты хорздзинад? Фыццаджыдæр, сты æнцонзылд, раздæрау дæ нал хъæудзæнис гуыбырæй кусын, йæ хъацæнхаст дæр у æнцондæр æмæ рогдæр. Траншейы кæй баныгæнат, уыдон цадæггай æмбийдзысты æмæ сæ хъарм дæттдзысты хæрдмæ,  ахæм бæрзонд хуымты та мæр  схъарм вæййы раздæр æмæ фадат вæййы уым зайæгойтæ æмгъуыдæй дыууæ къуыри раздæр ныссадзынæн. Уымæй дарддæр мæр йæхимидæг фылдæр уромы хуылыдз микроклимат æмæ уый фæрцы алыхуызон микроорганизмтæ парахат кæнынц æмæ зайæгойтæн дæттынц, афтæ тынг сæ чи хъæуы, уыцы гумус, ома  сæ хæринаг. Стæй сæ тыллæг дæр вæййы хъæздыгдæр. Ахæм хъарм хуымты æнæ химикаттæй, органикон æгъдауæй сæм базилгæйæ, алкæмæн дæр йæ бон у æмæ æрзайын кæна халсæртты сыгъдæг æмæ хъæздыг тыллæг.

Хъарм хуымтæ нывыл арæзт куы уой æмæ сæм хорз зылд куы уа, уæд сæ пайда кæндзыстут æхсæз-авд азы. Ацы æмгъуыды фæстæ сæ бирæтæ раивынц. Фæлæ сæ алы тыллæг бафснайыны фæстæ сидераттæ куы тауат, хъацæнтæ сæм куы хæссат, уæд фæкусдзысты ноджы фылдæр. Æцæг сæ тых раздæрау нал уыдзæнис, фæлæ æнæ пайда дæр нæ уыдзысты

Лохты Джамбулат